barok

Już w XVI wieku, kiedy w wielu krajach Europy panował renesans, zaczęły budzić się do życia nowe tendencje w filozofii, sztuce i literaturze. Renesansowe poczucie swobody osobowości, zwrócenie uwagi na rozwój indywiduów oraz całych narodów – zaczęły wyczerpywać się. Wolnościowy prąd Odrodzenia tracił na sile, coraz mniej wpływał na kształt życia jednostki i zbiorowości. We Włoszech pierwsze sygnały „nowego” nastąpiły u schyłku XVI wieku, po czasach Michała Anioła. We Francji zwrot ów sytuuje się w tym samym czasie – tu epokę Renesansu zamykał Ronsard. W Niemczech, gdzie Odrodzenie utożsamia się z humanizmem i reformacją Lutra, bardzo szybko zrezygnowano z ideałów Renesansu (od 1516 r.).

Barok, jak później nazwano cały szereg tych procesów, rozwinął się w wieku XVII i w niektórych krajach (m.in. w Polsce) trwał jeszcze w pierwszej połowie XVIII stulecia. Przez wiele lat uważano ten okres za dziwaczny wyłom w europejskim humanizmie, za deformację sztuki, która – przed barokiem i po nim – była oparta na klasycznych normach estetycznych i moralnych. Jednak nowe odczytania dzieł barokowych – zarówno pisanych, jak też malowanych, rzeźbionych czy wybudowanych – dały inny obraz epoki.

Przede wszystkim należy zauważyć, że pozostałości baroku są w równym stopniu co spuścizna humanizmu renesansowego żywe do dziś. Współczesna myśl europejska opiera się nie tylko na postawieniu człowieka i jego spraw na pierwszym miejscu. Wyraźny jest nadal kult wyobraźni, który zawdzięczamy właśnie barokowi. Sam wiek XVII ściśle łączy się z poprzedzającym go renesansem i z następującym po nim oświeceniem. Z drugiej strony jest epoką oryginalną wśród okresów zwróconych ku ideałom Starożytności. Jest czasem odmiennym zarówno pod względem sztuki, jak i filozofii.

Barok kryje w sobie przede wszystkim różnorodność. Okres między schyłkiem Renesansu a Encyklopedystami pełen jest kontrastów, wojen, konfliktów społecznych, a jednocześnie stanowi okres rozwoju kultury angielskiej, hiszpańskiej, holenderskiej, francuskiej.

NAZWA EPOKI, NARODZINY EPOKI, CZAS TRWANIA

NAZWA EPOKI

Dziwność, deformacja, nieregularność, inność, dziwaczność – tymi słowami najczęściej opisywana jest epoka Baroku. Nazwa epoki pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego terminu jubilerskiego barroco, oznaczającego perłę o nieregularnych kształtach. Słowo to oznaczało także specyficzny typ rozumowania, w którym logiczność wywodu nie prowadziła do logicznych i prawdziwych twierdzeń. Mianem „barokowe” określano wypowiedzi mylące, niepewne, wykrętne. Nazwa miała więc początkowo pejoratywny charakter.

J. Burckhardt słowem tym określił „wynaturzenia” w sztuce Renesansu. Francuskie baroque znaczyło tyle co bizarre, a więc „dziwny”, „oszukany”, „nie wiadomo jaki”, „śmieszny”, „dziwaczny”. J. J. Rousseau wskazał na znaczenie słowa „barokowy” jako na „wydobywający dysonanse, zakłócenia harmonii”.

Słowo barok stało się z czasem synonimem przesady, ekstrawagancji, absurdalności i nieforemności. Taka też jest epoka Baroku. Sztuka XVII wieku nastawiona była właśnie na zaskoczenie odbiorcy, na wywołanie emocji, pokazanie zakłóceń, sprzeczności, paradoksów w świecie realnym i artystycznym.

NARODZINY EPOKI

Nastroje w Europie końca XVI wieku

Początki baroku nie były związane z niczyim wystąpieniem (jak w Renesansie), ani z innym wydarzeniem historycznym. Przejście między epokami nastąpiło płynnie, ponieważ dotyczyło przemiany myśli, powstania nowych poglądów na świat i człowieka. Epoka baroku rodziła się z uczucia sceptycyzmu, które zdominowało schyłek Renesansu. Nad wiarą w moc i wartość człowieka zaczęło brać górę zwątpienie w siłę człowieka i jego zdolność poznania. Rozbudzone przez renesansową myśl: godność osoby i przekonanie o jej wyjątkowości, wpłynęły na rozwój reformacji i wywołały związane z tym konsekwencje natury teologiczno-politycznej. Człowiek, samodzielnie decydując o wierze i religii, brał na siebie odpowiedzialność za zbawienie bądź potępienie swojej duszy. Taka możliwość wyboru była dla człowieka źródłem zagubienia i ciężarem, którego nie potrafił sam ponieść. Odpowiedzią była tutaj m.in. kontrreformacja i sobór w Trydencie, które stanowiły niejako antidotum na zamęt, jaki wprowadziły założenia reformacji.

Przemiany w nauce
Swoistemu kryzysowi na polu religii i wiary towarzyszyły przemiany w nauce. Kopernik dokonał rewolucyjnego odkrycia, które następnie potwierdził Galileusz. Pojawiły się niezwykłe wynalazki, np. mikroskop. Obraz świata, w centrum którego stała ziemia, obraz świata skończonego, uległ ostatecznemu przekształceniu. Wszechświat i możliwości eksploatacji nowych dziedzin nauki poszerzyły się. Były to hasła tak rewolucyjne, że nie mieściły się w zakresie rozumienia większości ówczesnych ludzi. Nowe idee zostały potępione przez Kościół, na stosie spalono Giordano Bruno (1600 r.), zaś Galileusz musiał publicznie odwołać swoje tezy.

Wpływy hiszpańskie
Były to nadal czasy, w których życie kulturalne, intelektualne, naukowe Europy tętniło we Włoszech. Jednak u schyłku XVI wieku w Italii coraz większe wpływy polityczne zaczęła mieć Hiszpania – kraj, w którym praktycznie nie było Renesansu (zdaniem wielu badaczy kultury europejskiej). Przenikanie kultury hiszpańskiej i portugalskiej stało się jednym z czynników rozwoju nowych tendencji w Europie przełomu XVI/XVII i całego następnego stulecia.

Racjonalizm
Barok był epoką przełomu. Dominacja sceptycyzmu schyłku Renesansu została zastąpiona dopiero przez poglądy Kartezjusza. Nowa filozofia, osadzona również na tym sceptycznym fundamencie – racjonalizmie, wykraczała już jednak poza ramy schyłkowego, odrodzeniowego zwątpienia.

Poczucie dramatyzmu wyborów człowieka
Człowiek doby baroku czuł się bowiem zagubiony w świecie, niepewny o swą przyszłość. Powodów do takiego myślenia było w XVII wieku wiele: wojny, zarazy, głód. W związku z tym wiara w potęgę życia i doczesności pękała jak bańka mydlana. Człowiekowi doby baroku pozostała tylko wiara w Boga i życie po śmierci bądź szukanie pocieszenia w doczesnych uciechach. Widać to w dwóch podstawowych, kontrastujących nurtach literatury barokowej – poezji metafizycznej oraz tzw. poezji światowych rozkoszy. Podobny dysonans ujawnia się w sztuce: kiedy obok prądu barokowego rozwija się klasyczny, obok naturalizmu – symbolizm. W filozofii ścierają się poglądy racjonalistów (za Kartezjuszem) z myślą mistyków (prądy związane z kontrreformacją).

czas trwania i podział polskiego baroku

Przyjmuje się, iż barok europejski jest epoką trwającą od połowy XVI do połowy XVIII wieku. Rozkwit tendencji barokowych następował przez cały wiek XVII – i to on obfituje w najważniejsze dla epoki wydarzenia historyczne i artystyczne. W Polsce umowne ramy okresu to: od 1584r. (śmierć Jana Kochanowskiego) do 1740 lub 1764 r. (początek panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego).

Polski barok możemy podzielić na:
Wczesny Barok: 1580-1620 – jest to schyłek panowania Stefana Batorego oraz część panowania Zygmunta III Wazy. W tym czasie trwają poszukiwania nowych kierunków w poezji. Powstaje twórczość poetów metafizycznych, poezja światowej rozkoszy, poezja ziemiańska oraz mieszczańsko-plebejska. W prozie następuje odnowa tradycji średniowiecznych, np. pisania żywotów świętych, a także rozwój pamiętnikarstwa, kaznodziejstwa, anegdoty. Jest to okres działalności twórców: Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, Sebastiana Grabowieckiego, Kaspra Twardowskiego, Hieronima Morsztyna, Szymona Zimorowica, Kaspra Miaskowskiego, Piotra Skargi.

Dojrzały barok: 1620-1670 – jest to czas panowania Zygmunta III Wazy, Władysława IV i Jana II Kazimierza; przypada tu także część rządów Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Rozkwita kultura barokowa. Na polu poezji tworzą: Maciej Kazimierz Sarbiewski, Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn. Szybko rozwija się i nagle podupada proza – dzieła Samuela Twardowskiego, Zbigniewa Morsztyna. Dzieje polskiej prasy zapoczątkowuje Merkuriusz Polski. Powstaje i bujnie rozwija się teatr. W połowie XVII wieku następuje kryzys, który jest następstwem toczonych wojen. Powstaje kultura sarmacka, której szczytowy okres rozwoju przypada na panowanie Jana III Sobieskiego.

Późny barok: 1670-1730 – są to tzw. czasy saskie (na tronie polskim zasiadają: M. K. Wiśniowiecki (1668-1674), Jan III Sobieski(1674-1696), August II Fryderyk Mocny(1696-1704 i 1709-1733), Stanisław Leszczyński 1704-1709; następuje okres bezkrólewia do 1733). Jest to epoka kryzysu, zamierania dawnych wzorów, powstawania nowych idei i nurtów estetycznych – rokoko. Tworzą poeci: Wacław Potocki, Wespazjan Kochowski, Stanisław Herakliusz Lubomirski, ks. Józef Baka. W nurcie pamiętnikarskim słynie Jan Chryzostom Pasek. Wciąż działają teatry polskie. Jednak w latach 30. XVIII wieku społeczna funkcja literatury ulega obniżeniu, rozwija się publicystyka. Z tego nurtu narodzi się wkrótce oświecenie.

tło historyczne baroku

niepokój religijny i polityczny baroku

W drugiej połowie XVI wieku panowały w Europie dwie sprzeczne koncepcje: tolerancja religijna i model monarchy absolutnego z jednej strony, oraz przywrócenie ideałów chrześcijańskich i model państwa poddanego Rzymowi – z drugiej. Pierwszy pogląd był dziełem francuskiego prawnika Jeana Bodina, drugi reprezentowali jezuici z Roberto Bellarmino na czele. Drugiej koncepcji patronowały hasła: un Dieu, une foi, une loi, un roi (franc. jeden Bóg, jedna wiara, jedno prawo, jeden król) oraz cuius regio, eius religio (łac. czyja władza, tego religia). Sobór trydencki, zakończony w 1563 r., uzdrowił organizm Kościoła, jednak sam proces kontrreformacji był niejednolity i skomplikowany.

Kościół podczas narodzin Baroku
Rzeczywistość potrydencka nie była prosta. Sobór stawiał Kościołowi nowe zadania – wzmocnić pozycję papieża, ograniczać reformację, szerzyć żywą wiarę wśród wiernych. Sporządzono również uchwałę o sztuce sakralnej, zatytułowaną O świętych wizerunkach, ogłoszono pierwsze spisy ksiąg zakazanych, rozwijała się literatura religijna i kalendarze. Ustanowiono specjalne jednostki do kontroli wprowadzania w życie parafii i diecezji uchwał trydenckich. Z kontrreformacją silnie związany był również zakon jezuitów (czyli Towarzystwo Jezusowe). Zakon założony został w 1534 roku przez Ignacego Loyolę do walki z reformacją. Najwybitniejszym polskim jezuitą był Piotr Skarga. Działania Kościoła przyniosły owoce odnowy duchowości człowieka Baroku, jego świadomości religijnej. Z drugiej strony wiele pozytywnych reform nie przyniosło skutku, gdyż zarówno wyznania protestanckie, jak i sam katolicyzm dzieliły się na mniejsze grupy religijne, walczące ze sobą o idee i wpływy (np. w Anglii). Jedność Kościoła stała się niemożliwa do przywrócenia, zwłaszcza że po epoce indywidualistów renesansowych wielu ludzi miało swoje własne sądy o świecie. Konsekwencją było powstawanie nowych systemów moralnych, a tradycji chrześcijańskiej przeciwstawiano równoprawne tradycje innych kultur.

Upadek haseł jedności
Nowa epoka, Barok, narodziła się z rozdźwięku pomiędzy ideałami Renesansu a zastaną rzeczywistością. Ideały pokoju, które tak chwalono w pismach poprzedniej epoki, w działach Erazma z Rotterdamu czy Andrzeja Frycza Modrzewskiego, okazały się nieadekwatne wobec realiów życia. Europa, mimo pięknych haseł pokoju i jedności, pogrążała się w wojnach. Idea renesansowego irenizmu upadła w konfrontacji z sytuacją społeczno-polityczną. Toczyły się wojny religijne, których podłożem była reformacja.

Spadek wartości życia ludzkiego
Skutkiem licznych wojen był spadek liczby ludności w miastach i na wsiach. W Europie nadal zdarzały się epidemie – trądu i dżumy. Na skutek takich wydarzeń powszechnym uczuciem w społeczeństwie był niepokój, lęk o przyszłość, niepewność swojego losu.

Sytuacja w polsce

Polska na arenie międzynarodowej
Sytuacja, w jakiej znalazła się w tej epoce Polska, nie była stabilna. Początkowa silna pozycja międzynarodowa Rzeczypospolitej została mocno zachwiana przez wojny kozackie, potop szwedzki, najazd moskiewski, napady tatarskie oraz zagrożenie tureckie. Lata 1648-1667 przyniosły przyczyny kryzysu, a od początku XVIII wieku wzrosło uzależnienie kraju od sąsiednich monarchii.

Sytuacja wewnętrzna Rzeczypospolitej XVII w.
W Polsce epoki Baroku zwyciężyła pierwsza koncepcja życia politycznego. Oparto je na zasadach tolerancji i wolności sumienia od 1573 r. (konfederacja warszawska).Wśród warstw społecznych Rzeczypospolitej dominowała w Baroku rola magnaterii, co osłabiało rządy królów. Po wygaśnięciu dynastii i po pierwszej wolnej elekcji (1573 r.) stało się jasne, iż władcy będzie bardzo trudno zreformować państwo, które domagało się przemian jak nigdy przedtem. W świadomości szlacheckiej kształtował się nowy model życia – sarmatyzm. Demokracja szlachecka, której zazdrościły nam ościenne państwa, zaczęła wymykać się spod kontroli.Wolna elekcja i liberum veto stawały się teraz przedmiotem nadużyć i poważnym problemem w państwie. Nie udały się renesansowe podrywy obalenia systemu feudalnego. Chłopi nadal tkwili w uzależnieniu od wyższych warstw i ograniczeniach pańszczyźnianych. Rola mieszczaństwa zaczęła w XVII wieku gwałtownie maleć, miasta podupadały ekonomicznie.

Tendencje w życiu społecznym w Polsce XVII w.
W XVII wieku narastało poczucie wewnętrznego kryzysu. Polska była wtedy krajem obejmującym terytorialnie ponad milion kilometrów kwadratowych, ale wojny, jakie wówczas toczyła, nie pomnażały jej dobrobytu. W życiu publicznym przewagę zyskał katolicyzm. Szkolnictwo przejęli jezuici właściwie na zasadzie monopolu. Na początku swej działalności rzeczywiście kształcili oni młodzież gruntownie, w duchu humanizmu chrześcijańskiego. Z czasem jednak poziom szkół jezuickich spadł. Jedną z przyczyn było dostosowanie programu i metod szkolnictwa do wymogów szlachty, której przywileje wciąż się rozrastały w duchu sarmatyzmu. Obraz Polski tamtej epoki odnajdujemy m.in. w historycznych powieściach Henryka Sienkiewicza, ale jest to wizja nieco wyidealizowana i ukoloryzowana, tworzona „ku pokrzepieniu serc”.

CHRONOLOGIA – NAJWAŻNNIEJSZE WYDARZENAI W EPOCE

Wydarzenia historyczne:
1545 – sobór trydencki
1600 – wojny polsko – szwedzkie
1609 – rokosz Zebrzydowskiego
1618 – wojna trzydziestoletnia
1621 – bitwa z Turkami pod Chocimiem
1635 – powstaje Akademia Francuska
1642 – wojna domowa w Anglii
1648 – powstanie Chmielnickiego
1651 – bitwa pod Beresteczkiem
1655 – potop szwedzki
1658 – wygnanie Arian z Polski
1665 – rokosz Lubomirskiego
1673 – bitwa pod Chocimiem
1683 – odsiecz wiedeńska
1697-1763 – rządy Sasów

Daty w literaturze powszechnej:
1600 – Hamlet – Szekspir
1606 – Makbet – szekspir
1611 – Burza – Szekspir
1615 – Don Kichote – Cervantes
1623 – Adon – Marine
1636 - Cyd – Corneille
1637 – Rozprawa o metodzie – Kartezjusz
1664 – świętoszek – Molier
1667 – Raj utracony – Milton
1668 – Bajki – La Fontaine
1674 – Sztuka poetycka – Boileau
1677 – Fedra – Racine

Fakty w literaturze polskiej:
1581 – śmierć Sępa Szarzyńskiego
1590 – Setnik rymów duchownych – Grabowiecki
1601 – Rytmy – Sęp Szarzyński
1606 – Światowa rozkosz – Morsztyn
1614 – Sielanki – Szymonowic
1638 – Dafnis – Twardowski
1640 – Śmierć - Naborowski
1647 – Kanikuła – Morsztyn
1650 – Satyry – Opaliński
1661 – Lutnia – Morsztyn
1669 – Wojna chocimska – Potocki
1691 – 1695 – Pamiętniki – Pasek

FILOZOFIA I UMYSŁOWOŚĆ BAROKU

Barokowe przemiany myśli filozoficznej objęły wszystkie kraje Europy, jednak w każdym regionie epoka ta przebiegała nieco inaczej. Barokowa wizja rzeczywistości była w zasadzie jednolita – zależnie od rozważanych przez filozofów problemów. Każdy z myślicieli proponował system zwarty i całościowy. Do głównych przedstawicieli myśli barokowej należeli: Hobbes, Malebranche, Spinoza, Leibniz. W epoce głoszone były jednak rozmaite koncepcje życia człowieka, m.in. przez św. Franciszka Salezego, Pascala (i pesymistów), mistyków, jansenistów.

W dobie niezwykłych osiągnięć astronomicznych i przyrodniczych pogłębiał się konflikt między chrześcijańskim optymizmem a chrześcijańskim pesymizmem. Nastroje te wynikały ze starcia w XVI i XVII wieku dwóch wielkich tradycji: świeżej – renesansowej, oraz tej, która zaczęła odżywać – średniowiecznej. Sytuacja człowieka polegała teraz na zawieszeniu pomiędzy sprzecznościami moralnymi i religijnymi. Filozofia skupiała się na znalezieniu sposobu na wartościowe życie i odpowiedzi na pytania o miejsce tych wartości – czy szukać ich na ziemi, czy w niebie. Umysłowość tak rozdwojonego człowieka Baroku dobrze charakteryzuje fragment z Lubomirskiego:

.
Problemy ideologiczne epoki Baroku krążyły wokół sporu o predestynację i absolutyzm moralności chrześcijańskiej. Dzięki coraz szerszemu gronu zwolenników tolerancji, intelektualiści zaczęli interesować się odmiennymi od chrześcijańskiej kulturami. Sprawy religijne łączyły się zarówno z polityką, jak i z filozofią. Wiek XVII nazywa się czasem wiekiem wielkich systemów filozoficznych. Poza nowatorskim systemem Kartezjusza, rozwijały się nadal scholastyczne filozofie, np. Francesco Suareza, z którego czerpali jezuici.

Główne prądy filozoficzne epoki Baroku to: racjonalizm kartezjański, teoria okazjonalizmu Malebranche'a, mistycyzm, teoria monad Leibniza, naturalizm.

NURTY RELIGIJNE BAROKU

mistycyzm

Mistycyzm jest terminem bardzo niejasnym i wieloznacznym. Słowo to wywodzi się od greckiego mystikos, co oznacza „tajemny”. Najczęściej przyjmuje się, że jest to emocjonalne, ponadzmysłowe doświadczenie uniesienia religijnego. Korzenie mistycyzmu sięgają tradycji dalekiego Wschodu, hinduizmu, kabały i gnozy. W filozofii greckiej pojawiło się to pojęcie w V w. p.n.e. za sprawą pitagorejczyków.

Głównym założeniem mistycyzmu jest brak oczywistej granicy pomiędzy podmiotem doznającym i przedmiotem doznawanym. Człowiek, chcąc poznać swojego boga, musiał wejść w stan ekstazy, wówczas to miał dostęp do źródła poznania. Ekstazę osiągnąć mogli ci, którzy zaznali łaski bezpośredniego obcowania z bóstwem. Z czasem mistycyzm został przeniesiony na grunt religii katolickiej, głównie za sprawą dorobku św. Augustyna, który głosił, że Bóg obdarza niektórych ludzi łaską oświecenia. Aby zostać wybranym przez Pana, trzeba było, według Augustyna, wieść cnotliwe i dobre życie.

Do osiągnięcia ekstazy, czyli aktu bezpośredniej łączności z Bogiem, konieczna była nie tylko łaska, ale i żarliwa modlitwa, która przeradzała się z czasem w medytację. Co ważne, mistycyzm jest nurtem opierającym się na intuicji i poznaniu nierozumowym. Nie jest to nurt racjonalny, a raczej emocjonalny.

Mistycyzm stał się bardzo popularnym pojęciem w okresie średniowiecza. Wówczas to powstała filozofia mistyczna Zachodu, która współgrała z obowiązującą w tamtej epoce filozofią scholastyczną. Do najważniejszych przedstawicieli średniowiecznej filozofii mistycznej należeli: Hugo od św. Wiktora, Johannes Eckhart, Bernard z Clairvaux oraz Henry Suzo.

Również w epoce baroku mistycyzm silnie oddziaływał na masy ludzkie. Wielu uczonych i teologów powątpiewało w prawdziwość widzeń i oświeceń, w tym także ci związani na co dzień z Kościołem, jak na przykład św. Franciszek Salezy, który pisał w jednej ze swoich prac:

(cyt. za: K. Koehler, „Prądy kulturowe i filozoficzne”, [w:] „Historia literatury polskiej. Barok”, pod red. A. Skoczek, Bohnia-Kraków-Warszawa 2006, s. 39). Jednak szczególna religijność baroku powodowała, że mistycyzm stał się bardzo atrakcyjnym obszarem działalności, także artystycznej.
 

W Polsce mistycyzm był propagowany przez karmelitów bosych i karmelitki bose, czyli zakonów, z których wywodzili się św. Jan od Krzyża i św. Teresa z Avila. Ich rękopisy krążyły przez wieki wśród zakonników i zakonnic. W tekstach tych święci opisywali swoje mistyczne przeżycia. Do najsłynniejszych polskich mistyków z tego zakonu należeli: Teresa od Jezusa Marchocka, Magdalena Mortęska oraz Kasper Drużbicki. Zwłaszcza ta pierwsza uznawana jest do dziś za najbardziej znaną, ponieważ pozostawiła ona po sobie autobiografię.

Mistycyzm jednak szybko opuścił mury klasztorne i przedarł się do wielu innych dziedzin życia, w tym także do sztuki. Szczególnie mocne piętno nurt ten odbił w rzeźbiarstwie, czego przykładem jest słynna praca Berniniego „Santa Teresa in Estasi” („Święta Teresa w ekstazie”) z 1651 roku. Jak pisze Krzysztof Kohler, ceniony badacz baroku:

(K. Koehler, „Prądy kulturowe i filozoficzne”…, s. 39).

W literaturze polskiego baroku bardzo wyraźnie widać wpływy mistycyzmu. Przede wszystkim jego obecność odróżnia poezję omawianej epoki od renesansu czy oświecenia. Mistycyzm obecny jest w dziełach takich polskich poetów barokowych jak chociażby Mikołaj Sęp Szarzyński czy Sebastian Grabowiecki. Co prawda w ich utworach nie znajdziemy ekstaz, ale dynamikę obrazów oraz frazy, które w niesamowity sposób oddają napięcie duchowe i podważają racjonalny porządek świata.

Ponadto do poetów pozostających pod wpływem zalicza się także Szymona Szymonowica, autora „Trenu świętej Maryjej Magdaleny we Wroninie napisanego po Wielkiejnocy Anno Domini 1622”. W utworze tym biblijna Maria Magdalena wędruje po mieście, przekraczając własną cielesność i jednocząc się ze swoją duchownością. Jak pisze Koehler:

(K. Koehler, „Prądy kulturowe i filozoficzne”…, s. 40).

jansenizm

Mianem jansenizmu określa się kontrreformacyjny ruch teologiczny, uznany przez papieża Innocentego X za herezję w 1655 roku. Ponadto uważa się go także za pokłosie ustaleń soboru trydenckiego (1545-1563). Głównym założeniem jansenizmu było przekonanie, zaczerpnięte z myśli św. Augustyna, o ludzkiej przyrodzonej deprawacji, grzechu pierworodnym, konieczności boskiej łaski oraz predestynacji.

Swoją nazwę ruch ten zawdzięcza flamandzkiemu teologowi Kornelowi Ottonie Jansenowi (żyjącemu w latach 1585-1638), biskupowi Ypres, autorowi dzieła „Augustinus”, będącego podstawową wykładnią jansenizmu. Termin ten został ukuty przez jezuitów, którzy zarzucali nowej myśli, że zbytnio jest zbliżona do kalwinizmu.
Jansenizm pojmowano jako znaczący ruch wewnątrz kościoła katolickiego, którego ośrodkiem był podparyski klasztor Port-Royal, w którym schronienie znaleźli tacy teolodzy jak Jean Duvergier de Hauranne, Pierre Nicole, Blaise Pascal, Antoine Arnauld czy Jean Racine. Ruch ten cieszył się szczególną popularnością we Francji i nieco mniejszą w Holandii, wyraźnie osłabiając pozycję kościoła katolickiego w tych państwach. Jansenizm uchodził za największy problem Kościoła od czasów reformacji do wybuchu rewolucji francuskiej, czyli od wieku XVI do XVIII.

Korzenie jansenizmu sięgają przełomu XVI i XVII wieku, kiedy na Uniwersytecie Katolickim we flamandzkim Lowanium spotkali się Kornel Jansen i Jean Duvergier de Hauranne. Drugi z nich, jako zdecydowanie bogatszy, przez wiele kolejnych lat piastował opiekę finansową nad zdolniejszym przyjacielem. Przez wiele lat wspólnie studiowali nauki Ojców Kościoła, zwłaszcza Augustyna z Hippony. Duvegier doczekał się wysokiego stanowiska Opata Saint-Cyran, podczas gdy Jansen powrócił na Uniwersytet w Lowanium, by ukończyć studia doktoranckie z egzegezy, czyli badania i interpretowania utworów uznanych za święte. Dzięki wstawiennictwu króla Hiszpanii Filipa IV, Jansen został mianowany biskupem Ypres w 1636 roku. Dwa lata później zmarł w wyniku ciężkiej choroby. Na łożu śmierci zwrócił się z prośbą do władz Kościoła o pozwolenie publikacji rękopisu, który uważał za dzieło swojego życia. W 1640 roku ukazał się „Augustinus”, składający się z trzech woluminów traktat dał podstawy ruchu teologicznego, opartego na myśli św. Augustyna.

Jeszcze za życia Jansena, jego przyjaciel, opat Saint-Cyran, skutecznie szerzył nową myśl teologiczną. Jansenizm nawiązywał do idei łaski skutecznej św. Augustyna, z zastrzeżeniem jednak, że tylko niewielka grupa ludzi została predestynowana przez Boga do zbawienia. Biskup Ypres utrzymywał, że miłość Stwórcy jest nieskończona i tylko żałując za grzechy w imię tej miłości, człowiek może ocalić duszę przed potępieniem. Jansenizm głosił wyższość skruchy i szczerego żalu za grzechy nad ubieganiem się o odpuszczenie przewinień z powodów innych niż miłość do Boga. Z tego też powodu, po soborze trydenckim władze kościelne (a dokładnie niesławne kardynał Richelieu) uwięziły Duvergiera w 1638 roku. Opat Saint-Cyren odzyskał wolność dopiero w 1643 roku, a niedługo potem zmarł.

Jansen opowiadał się także za ideą „sola fide” (z języka łacińskiego tylko wiarą), polegającą na tym, że wierząc w Jezusa Chrystusa, człowiek mógł prosić Boga o odpuszczenie grzechu. Ponadto biskup Ypres był przeciwnikiem kultu świętych i spowiedzi. Zachęcał także do rzadszego przystępowania do Komunii, i czynienia tego tylko po długich przygotowaniach i wyzbyciu się grzechów. Z tych właśnie powodów jansenizm został uznany za jezuitów za zbliżony do kalwinizmu, a przez papieży Innocentego X i Klemensa XI za próbę rozłamu kościoła k...