Obrona przeciwchemiczna jest jednym z elementów zabezpieczenia bojowego. Jest to zespół przedsięwzięć mających na celu maksymalne osłabienie skutków rażącego działania broni jądrowej, chemicznej i biologicznej oraz środków promieniotwórczych i toksycznych środków przemysłowych.
Zadaniem obrony przeciwchemicznej jest stworzenie pododdziałom baterii artylerii warunków niezbędnych do wykonania postawionych zadań w sytuacji skażeń.
Jest to rodzaj broni masowego rażenia o największych możliwościach niszczących, której działanie oparte jest na wykorzystaniu energii wydzielającej się w czasie reakcji rozszczepienia ciężkich jąder - uranu, plutonu lub reakcji syntezy izotopów lekkich - deuteru, trytu. Odmianą broni termojądrowej jest broń neutronowa. Broń jądrowa może być użyta za pomocą rakiet, lotnictwa, artylerii, torped oraz min jądrowych.
Wybuchem jądrowym nazywa się nie kontrolowaną łańcuchową reakcję rozszczepienia lub syntezy jąder, której towarzyszy wydzielenie się olbrzymiej energii w postaci promieniowania jonizującego, energii cieplnej i świetlnej oraz fali uderzeniowej.
Podstawowym parametrem wybuchu jądrowego jest moc wybuchu jądrowego, pod którym to terminem należy rozumieć całkowitą energię wydzieloną podczas wybuchu jądrowego. Określa się ją za pomocą równoważnika trotylowego, tzn. porównuje się ją z energią wydzieloną podczas wybuchu odpowiedniej ilości konwencjonalnego materiału wybuchowego - trotylu (TNT). Energia wybuchu jądrowego o mocy 1 kilotony (1kt) jest równoważna z energią wydzieloną przy wybuchu tysiąca ton trotylu; 1 megatony (1Mt) - miliona ton trotylu.
Zależnie od rodzaju atakowanego obiektu i zadania, wybuch jądrowy może być przeprowadzony w powietrzu, na powierzchni ziemi (wody) lub pod ziemią (wodą). Rozróżnia się więc odpowiednio wybuchy: powietrzny, naziemny (nawodny) i podziemny (podwodny).
Falę uderzeniową, promieniowanie cieplne, promieniowanie przenikliwe, promieniotwórcze skażenie terenu oraz impuls elektromagnetyczny nazwano czynnikami rażenia wybuchu jądrowego. Podział energii na poszczególne czynniki rażące wybuchu jądrowego w uproszczonym, tradycyjnym ujęciu przedstawia się następująco:
– fala uderzeniowa - ok. 50 % energii wybuchu;
– promieniowanie cieplne - ok. 35 % energii wybuchu;
– natychmiastowe promieniowanie przenikliwe - ok. 5 % energii wybuchu;
– opad promieniotwórczy - ok. 10 % energii wybuchu.
Przy wybuchach naziemnych i podziemnych znacznemu ograniczeniu podlega działanie rażące promieniowania cieplnego. Wzrasta natomiast działanie rażące fali uderzeniowej (fali sejsmicznej). Tworzą się rejony silnych skażeń promieniotwórczych.
W zależności od rodzaju i położenia obiektów uderzeń jądrowych, charakteru działań bojowych wojsk oraz innych czynników, wybuchy jądrowe mogą być wykonywane na różnej wysokości w powietrzu, na powierzchni ziemi (wody) lub pod ziemią (wodą). Kierując się tym kryterium, wybuchy jądrowe dzieli się na:
– powietrzne (na różnej wysokości);
– naziemne, nawodne;
– podziemne, podwodne.
Powietrznym wybuchem jądrowym nazywa się taki wybuch, który został wykonany nad powierzchnią ziemi (wody), na wysokości, przy której kula ognista nie styka się z powierzchnią ziemi (wody). Oznacza to, że wybuch powietrzny wykonuje się na wysokości większej od promienia kuli ognistej, której wymiar zależy przede wszystkim od mocy wybuchu.
Do naziemnych (nawodnych) wybuchów jądrowych zalicza się wybuchy wykonywane na powierzchni ziemi (lub wody) - tzw. wybuchy kontaktowe, lub też w niewielkiej odległości od powierzchni ziemi (wody). Podczas tego rodzaju wybuchu kula ognista styka się z powierzchnią ziemi (wody).
Wybuchy podziemne (podwodne) są to wybuchy wykonywane pod powierzchnią ziemi (wody).
Punktem zerowym wybuchu przyjęto nazywać prostopadły rzut punktu wybuchu na powierzchnię ziemi (wody). Jest to więc punkt na powierzchni ziemi (wody) nad którym, lub pod którym nastąpił wybuch jądrowy.
Od punktu zerowego wybuchu jądrowego określa się m.in. zasięg działania czynników rażących, prognozuje się rejony skażeń promieniotwórczych, określa się strefy rejonu porażeń bronią jądrową.
Bezpośrednie działanie fali uderzeniowej polega na niezwykle gwałtownym zwiększeniu się ciśnienia w chwili podejścia fali, które odczuwa się jako silne uderzenie. Jest ono podstawową przyczyną powstawania uszkodzeń mechanicznych. Możliwe jest uszkodzenie narządów wewnętrznych, pęknięcie naczyń krwionośnych, wstrząs mózgu, uszkodzenie błon bębenkowych.
Uszkodzenia mechaniczne powstają również na skutek działania miotającego fali uderzeniowej. Np. strumień powietrza przy ciśnieniu 500 hPa może odrzucić człowieka pozbawionego ukrycia na kilkadziesiąt metrów i przy uderzeniu o ziemię spowodować różne obrażenia. Charakter i stopień porażeń zależą w dużej mierze od nadciśnienia w czole fali.
Przy nadciśnieniu 800 - 1000 hPa i większym, nie ukryci ludzie mogą zostać ciężko ranni. Duży procent stanowić będą wypadki śmiertelne.
Przy nadciśnieniu 500 - 800 hPa zmniejsza się stopień porażeń, jednak możliwe są wypadki ciężkie (uszkodzenie mózgu, płuc, narządów jamy brzusznej), przy których konieczne jest leczenie szpitalne.
Przy nadciśnieniu 300 - 500 hPa możliwa jest kontuzja średniego stopnia, podczas której następuje omdlenie, ból głowy. U porażonych często występują zaburzenia mowy i słuchu, krwotoki z nosa i uszu. Przy tego rodzaju porażeniach konieczne jest leczenie szpitalne.
Przy nadciśnieniu 200 - 300 hPa występuje lekka kontuzja, trwająca stosunkowo krótko.
Przy nadciśnieniu 100 - 200 hPa może nastąpić pęknięcie błon bębenkowych w uszach.
Działanie pośrednie fali uderzeniowej polega na miotaniu przez nią różnych przedmiotów. W wielu wypadkach liczba i stopień obrażeń mechanicznych, spowodowanych pośrednio działaniem fali uderzeniowej, na dalszej odległości, mogą być znacznie większe niż na skutek bezpośredniego działania fali uderzeniowej. Przy nadciśnieniu 200 - 300 hPa człowiek może być lekko kontuzjowany. Jednocześnie fala uderzeniowa o takim nadciśnieniu powoduje zniszczenie wszystkich budynków. Człowiekowi znajdującemu się w budynku lub w jego pobliżu grożą ciężkie obrażenia ciała, a nawet śmierć. Odłamki szkła i gruzu mogą ciężko ranić ludzi przy nadciśnieniu 300 - 500 hPa, to jest przy nadciśnieniu powodującym w terenie odkrytym tylko kontuzje średniego stopnia.
Stopień zniszczenia różnych obiektów naziemnych zależy przede wszystkim od mocy i rodzaju wybuchu jądrowego, odległości, w jakiej znajduje się dany obiekt od punktu zerowego wybuchu, warunków rozmieszczenia obiektów w terenie, wytrzymałości konstrukcyjnej obiektu, warunków atmosferycznych i terenowych. Podczas zetknięcia się fali uderzeniowej z dowolnym obiektem następuje silne uderzenie, w wyniku którego obiekt może zostać całkowicie zniszczony lub tylko uszkodzony. Fala uderzeniowa przewraca, a nawet przenosi na dziesiątki metrów takie przedmioty jak: działa, samoloty, samochody. Obiekty lekkie, o słabej konstrukcji, mające dużą powierzchnię, ulegają zniszczeniu nawet wtedy, gdy fala uderzeniowa jest słaba. Pokrycia dachów, ramy okienne, szyby, ulegają zniszczeniu nawet podczas działania bardzo słabej fali uderzeniowej (10 hPa), która nie zagraża życiu ludzkiemu.
Jeśli chodzi o technikę wojskową, to w zależności od wielkości nadciśnienia w czole fali uderzeniowej, wyróżnia się cztery stopnie zniszczeń i uszkodzeń: całkowite, silne, średnie i lekkie.
Broń chemiczną stanowią bojowe środki trujące (BST) oraz środki ich przenoszenia.
Bojowe środki trujące są to związki chemiczne, które wykazują wysoką toksyczność w stosunku do organizmów zwierzęcych lub roślin, a ich właściwości fizyczne i chemiczne umożliwiają masowe zastosowanie na polu walki.
Środki przenoszenia BST są to amunicja chemiczna (bomby lotnicze, pociski artyleryjskie, pociski artylerii rakietowej, głowice rakiet), generatory aerozoli, miny chemiczne, wyrzutnie świec i granatów.
Bojowe środki trujące dzieli się na grupy, przyjmując jako kryterium podziału: działanie toksyczne lub przeznaczenie wojskowe[1].
Podział toksykologiczny oparty jest na działaniu fizjologicznym bojowych środków trujących. Uwzględnia on następujące grupy środków:
- paralityczno - drgawkowe środki trujące (sarin, soman, VX) (inne nazwy: fosforoorganiczne środki trujące [FoST], nerwogazy);
- parzące środki trujące (iperyt, luizyt);
- ogólnotrujące środki trujące (kwas pruski, cyjanowodór);
- duszące środki trujące (fosgen, difosgen);
- drażniące środki trujące (chloroacetofenon, adamsyt, CS);
- psychogazy (np. BZ, LSD - 25);
- toksyny (np. toksyna botuliny);
- fitotoksyczne (roślinobójcze) środki trujące (np. kwas 2,4 - dichlorofenoksyoctowy, 2,4,6 - trichlorofenoksyoctowy).
Podział wojskowy uwzględnia dwa kryteria: czas działania środków trujących oraz przeznaczenie taktyczne. Ze względu na czas działania środki trujące dzieli się na trwałe i nietrwałe środki trujące. Ze względu na przeznaczenie taktyczne, środki trujące dzieli się na:
- śmiertelne;
- powodujące czasową utratę zdolności bojowej żołnierzy (psychochemiczne);
- policyjne;
- ćwiczebne.
Środki te należą do grupy związków fosforoorganicznych i są bezbarwnymi lub żółtobrunatnymi cieczami niskich temperaturach topnienia i wysokich temperaturach wrzenia. Mogą być w związku z tym stosowane w każdych warunkach atmosferycznych. Rozpuszczalność w wodzie jest niewielka, mogą więc skażać wodę na bardzo długo. Związki te przenikają do organizmu przez drogi oddechowe. Po przedostaniu się do krwiobiegu, powodując unieczynnienie enzymów z grupy hydrolaz. Najbardziej brzemienne skutki ma atak związków fosforoorganicznych na acetylocholinę[2] i cholinoesterazę[3]. Przed porażeniem tymi związkami chronią maska przeciwgazowa i odzież ochronna.
Tabela 1.1
Właściwości toksyczne paralityczno-drgawkowych środków trujących[4]
Nazwa środka trującego
Rodzaj dawki
ICt50
LCt50
LD50
Sarin
50 – 55
70 – 100
1500 – 1700
Soman
25
50
coru55