16-Werszler.pdf

Architektura wnętrza i umeblowanie biblioteki opactwa

229

†

PERSPEC T IVA

Legnickie Studia

Teologiczno-Historyczne

Rok VIII 2009 Nr 1 (14)

Rafał Werszler

ARCHITEKTURA WNĘTRZA I UMEBLOWANIE

BIBLIOTEKI OPACTWA CYSTERSÓW W KRZESZOWIE

W ŚWIETLE WYDARZEŃ HISTORYCZNYCH

Historia Krzeszowa (Cresobor, Grissobor, Grussow, Krzeszobórz,

Gruszów) koło Kamiennej Góry na Dolnym Śląsku rozpoczyna się w

1242 r. Księżna Anna, wdowa po Henryku Pobożnym, w porozumieniu

z synem Bolesławem Rogatką podarowała tę ziemię benedyktynom z

czeskich Opatovic. Dziś trudno jest stwierdzić czy zakonnicy podczas

niezbyt długiego pobytu (50 lat) posiadali już bibliotekę i skrypto-

rium. Wiadomo natomiast, iż reguła nakazywała im zakładanie książ-

nic. Zazwyczaj lokowano je w zakrystiach po wschodniej stronie ko-

ścioła. Zatem i w Krzeszowie biblioteka mogła być tak usytuowana,

przylegając do krużganka klasztornego. Kiedy Benedyktyni sprzedali

ziemię księciu świdnicko-jaworskiemu Bolkowi I, zabrali ze sobą cały

swój majątek ruchomy, w tym księgozbiór, ówcześnie traktowany na

równi z najcenniejszymi precjozami.

1. Ś REDNIOWIECZNA BIBLIOTEKA CYSTERSÓW KRZESZOWSKICH

(1296-1426)

Rozwój Krzeszowa nastąpił dzięki księciu świdnicko-jaworskiem

Bolkowi I, który przekazał ziemie zakonowi Cystersów przybyłych

z Henrykowa (1291). Zachowana kronika 1 , pozwala na ustalenie na-

1 Annales Monasterii Grissoviensis Notati . Krzeszów, poz. 1, 5. Archiwum Państwowe

we Wrocławiu. Annałach krzeszowski należy do najstarszych na Śląsku, czytamy:

R AFAŁ W ERSZLER

230

stępujących ważniejszych historycznych faktów z życia opactwa. Zaś

analizę przekształceń architektonicznych kompleksu cysterskiego w

Krzeszowie przedstawia w swojej publikacji Henryk Dziurla 2 , więc

niniejszy tekst nie porusza tego tematu.

O zasobach pierwszej biblioteki cysterskiej można zaś sądzić, że

przechowywane były w armariach 3 , w zakrystii kościoła. Ten skrzy-

niowy, później skrzyniowo-szafowy mebel biblioteczny, był typowy

dla średniowiecznych rękopiśmiennych książnic zakonnych. Pełnił też

funkcje skarbca. Niestety przykłady średniowiecznego umeblowania

biblioteki krzeszowskiej niezachowany się w żadnej postaci. Można

jedynie rozpatrywać je na podstawie analogii.

W 1425 r. w Konstancji (Czechy) z rozkazu króla Zygmunta Luk-

semburskiego, został skazany na śmierć przywódca religijny Jan Hus,

uważany za heretyka. Po tej egzekucji Ludowe Powstanie objęło tery-

torium całych Czech, w tym również Śląsk 4 . W jego wyniku w 1426 r.

opactwo krzeszowskie zostało splądrowane i częściowo spalone przez

husyckie oddziały wracające spod Kamiennej Góry. Następstwem tych

walk była na Śląsku plaga „rycerzy” rabusiów. Atakowali oni miasta

i drogi. Znany rycerz Jan Kolda spalił Nachod, w 1444 r. Bolków,

a następnie próbował zdobyć Kamienną Górę, zagrażając ponownie

opactwu krzeszowskiemu, do którego mnisi powrócili w 1435 r. i zdo-

łali odrestaurować dopiero w 1454 r.

2. P ÓŹNOŚREDNIOWIECZNA BIBLIOTEKA (1454-1632)

Nowa biblioteka zaczęła powstawać w zmienionej sytuacji, w okre-

sie zanikania dotychczasowego systemu ksiąg wykonywanych meto-

dą rękopiśmienną. Powodował to rozwój europejskiego szkolnictwa

Anno 1292 in vigilia scti Laurentii intravit abbas Theodoricus cum conventu suo

vide licet domino Hugone, Arnoldo, Wilhelmo, Reinbrardo, Sifrido, Nicolao, Alberto,

Henrico, Theodorico, Henrico, Jacobo, Sibano in domum quae vocatur Gratia scte

Marie In Grussow . Zakonnicy zakupili w 1343 r. wieś Chełmsko Śląskie, a w 1360 r.

Lubawkę. W 1400 r. opactwo posiadało już 42 wsie i 2 miasta.

2 H. D ZIURLA . Krzeszów . Wrocław 1964.

3 Armaria – (łac. Armariom „szafa”), szafa do gromadzenia książek i innych przed-

miotów, może być wolnostojąca lub wbudowana w ścianę. Mebel wykorzystywany

także jako skarbiec dla najcenniejszych precjozów. Określenie stosowane od starożyt-

ności do średniowiecza.

Architektura wnętrza i umeblowanie biblioteki opactwa

231

przyklasztornego i powstawanie uniwersytetów, co stwarzało potrzebę

piśmiennictwa i szerszego dostępu do księgozbiorów. By sprostać ro-

snącemu zapotrzebowaniu na czytelnictwo, niektóre europejskie skry-

ptoria 5 klasztorne podejmowały przepisywanie ksiąg pod dyktando,

by nadążyć z zamówieniami na sprzedaż. Dla usprawnienia próbo-

wano także odbijania tekstów, wykorzystując stemple introligator-

rskie. Następnie powstało wiele woluminów wyprodukowanych me-

todą ksylografu (techniką drzeworytniczą). Jednak przełomu dokonał

w 1448 r. Johannes Gutenberg 6 , który wynalazł druk oparty na syste-

mie ruchomej metalowej czcionki typograﬁcznej.

W związku z tym biblioteki europejskie stanęły przed nowym

problemem szybko powiększającego się księgozbioru i sposobu jego

przechowywania oraz udostępniania. Ówczesne skryptoria i biblioteki

klasztorne najczęściej zajmowały wspólne pomieszczenie i posiada-

ły podobne sprzęty. Czy w wyposażeniu biblioteki krzeszowskiego

opactwa były wówczas jeszcze meble pulpitowe, czy już repozytoria

(meble regałowe), brak przekazów. Wiadomo jednak, że Cystersi ślą-

scy byli jednymi z pierwszych propagatorów nowatorskich rozwiązań

w dziedzinie drukarstwa i urządzania bibliotek.

Z okresu późnego średniowiecza architektury Krzeszowa zacho-

wał się tylko fragment wschodniego skrzydła klasztornego, w którym

znajdowała się sala pełniąca prawdopodobnie rolę biblioteki, na co

wskazują niektóre przesłanki. Jak podaje Henryk Dziurla autor mono-

graﬁioKrzeszowie„w przyziemiu [jest] gotyckie wnętrze podzielone

na sześć przęseł w dwunawowym układzie o sklepieniach krzyżowo-

żebrowych wspartych na dwóch kolumnach. Posiada ono detal ar-

chitektoniczny pozwalający datować jego powstanie na poł. XV wie-

ku” 7 . Sala współcześnie zwana Rycerską (Fot. 1) została opisana we

4 Podczas wojen husyckich zginęło 70 mnichów. Cystersi w obawie przed grabieżą

ukryli obraz „Matki Bożej Łaskawej” pod podłogą zakrystii, gdzie przeleżał 196 lat.

5 Scriptorium – (łac. scribere pisać), w średniowieczu terminem tym określano pulpit

do pisania i czytania oraz całość warsztatu pisarskiego. W klasztorze było to pomiesz-

czenie, w którym ręcznie przepisywano księgi. Zakonników zajmujących się rękopi-

śmiennictwem nazywano „skryptorami”.

6 Jan Gutenberg, niem. Johannes Gensﬂeisch zum Gutenberg (ur. ok. 1399, zm. 3

lutego 1468) – złotnik i drukarz moguncki. Niemiecki rzemieślnik, twórca pierwszej

przemysłowej metody druku w Europie.

7 D ZIURLA . Krzeszów. s. 21.

R AFAŁ W ERSZLER

232

Fot. 1. Sala gotycka współcześnie zw. Rycerską. Charakterystyczny proﬁlpiaskowcowychżeber

sklepienia krzyżowo-żebrowego (obecnie zamalowane w imitację cegieł), z przyciętymi pozio-

mo służkami na wysokości ok. 2 m od pierwotnego gruntu, celem ustawiania pod ścianami

regałów bibliotecznych. Dzisiejsza podłoga jest ok. 0,3 m wyżej. Klasztor w Krzeszowie. Fot.

R. Werszler, 2008.

Fot. 2. Widok na opactwo cystersów

w Krzeszowie wg rysunku Willma-

nna, Miedzioryt 1678 , G. Tscherning.

Fot. 3. Wnętrze Biblioteki Ma-

rii Magdaleny we Wrocławiu

z balustradą dzielącą salę na

magazyn i czytelnię. Miedzio-

ryt 1644 , D. Tscherning.

Architektura wnętrza i umeblowanie biblioteki opactwa

233

wcześniejszej literaturze przedmiotu jako kapitularz. Dziurla słusznie

podważa hipotetyczną funkcję kapitularza, stwierdzając, że pomiesz-

czenie to „nie mogło być kapitularzem, natomiast według ustalonych za-

sad funkcjonowania rozplanowania cysterskich cenobii w średniowie-

czu stanowiło fraternię” 8 . Argumentację tę potwierdzić może fakt lo-

kalizacji kolejnej, klasycystycznej już biblioteki, również we wscho-

dnio-południowym ryzalitowym narożniku nowo wybudowanego

skrzydła klasztornego (1784).

Również za istnieniem biblioteki w zachowanej sali gotyckiej

przemawia także płasko ścięta forma przypór sklepienia krzyżowego.

Piaskowy kamień, dziś zamalowany w imitację cegły, kończy służkę

bez typowego zdobniczego zakończenia występującego w salach re-

prezentacyjnych. Takie ścięcie (na odpowiedniej wysokości ok. 2 m

od naturalnego poziomu podłogi), które możemy porównać m.in. do

gotyckich zazakrystialnych wnętrz biblioteki Joannitów we Wrocła-

wiu, sugeruje przystosowanie do możliwości ustawiania pod ścianami

mebli – szaf lub regałów bibliotecznych. Krzeszowska sala była do-

brze oświetlona i na tyle duża by pomieścić przy ścianach opacki księ-

gozbiór, a jednocześnie służyć za skryptorium.

Zasadnicze zmiany w istnieniu i działaniu bibliotek przyniosła no-

wa ewangelizacja. Wystąpienie Marcina Lutra 9 w 1517 r., dało po-

czątek reformacji, a protestantyzm znalazł dla siebie dogodny grunt

wśród społeczeństwa śląskiego. Kończył się czas sprzyjający rozwo-

jowi katolickich bibliotek klasztornych. Mnisi krzeszowscy pomimo

trudności początkowo potraﬁlijeszczeutrzymać stabilną sytuację go-

spodarczą. Dowodem były liczne remonty, choć o pracy cystersów na

rzecz rozwoju biblioteki niewiele wiadomo, prócz tego, że pomnaża-

no księgozbiór. Ruchy religijne na Śląsku coraz bardziej niekorzystnie

wpływały także na sytuację w klasztorze 10 , dla której biblioteka nie

8 Fraternia – (od frater – brat), miejsce wspólnej pracy braci zakonników. Z czasem,

gdy w zakonach większą rolę zaczęła odgrywać praca umysłowa od ﬁzycznej,często

tym szczególnym miejscem wspólnej pracy stawało się skryptorium i również biblio-

teka.

9 Marcin Luter (1483-1546), mnich zakonu augustianów, krytycznie oceniający funk-

cjonowanie Kościoła. Profesor uniwersytetu w Erfurdzie i w Wittenberdze. 31 X 1517 r.

wywiesił swoje 95 tez na drzwiach kościoła w Wittenberdze, dając początek refor-

macji.

10 Wyrazem niekorzystnej sytuacji w opactwie było samobójstwo (32.) opata Niko-

lausa VII Ruperti’ego w 1576 r. Luteranizm zataczał coraz większe kręgi w wyniku

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: