Michał Bałucki- zaklete-pieniadze.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

MICHAŁ BAŁUCKI

Zaklęte pieniąǳe

  ż  

.   

Było to przy końcu lipca; upały i kurz czyniły pobyt w mieście nieznośnym; kto mógł,

wyjeżdżał na wieś lub do wód. I mnie przyszła ochota odetchnąć trochę po pracy świeżem

powietrzem, a mianowicie miałem zamiar udać się w Tatry. Jak na szczęście zdarzyło

się, że przechoǳąc jednego dnia koło Zamku, zobaczyłem górala i góralkę gapiących się

na ǳwon Zygmuntowski, i skoro ich spytałem, czyby nie wieǳieli o jakiéj okazyi do

Zakopanego, góral ucieszony wnet odpowieǳiał:

— A dyć my was powieziewa panoczku, bo my z samego Zakopanego. Przywieźliźwa

tu właśnie od nas jednego grubego¹ pana. Wózek mamy jak się patrzy i koniki wartkie,

to skoro popęǳimy.

— A kiedyż moglibyśmy ruszyć w drogę?

— Choćby zaraz, bo konięta od wczoraj już wypoczęły i owsikiem naǳiały się godnie.

Na rękę mi była ta gotowość górala i on sam spodobał mi się barǳo, bo był zwinny,

rezolutny i wesoły. Ułożyłem się o zapłatę, i tego samego dnia zaraz po obieǳie ruszy-

liśmy w drogę we troje, to jest: ja, góral i żona jego Tereska, którą zabrał ze sobą do

miasta, by mogła odwieǳić swego chorego brata w lazarecie i naǳiwować się kościo-

łom krakowskim. Była to kobiecina młoda, nieduża, zwinna i zgrabna jak kotek, z twarzą

rumianą, płowemi włosami i śmiejącemi się, niebieskiemi oczkami. Jak się później prze-

konałem, był to wcale rzadki okaz górskiéj piękności, gdyż wogóle góralki nie oǳnaczają

się zbyteczną pięknością. Ubrana była świątecznie w żółte buty i rańtuch, bo do wielkiego

miasta wystroić się wypadało. Ale skoro tylko minęliśmy rogatki, wnet pozbyła się téj

parady. Złote buty, rańtuch, czysta zapaska i książka do nabożeństwa poszły do kosza,

i została w zwykłym stroju, składającym się z niebieskiéj spódnicy i takiegoż fartucha,

zarzuconego na ramiona w kształcie płaszczyka. Żółta chusteczka w kwiaty, zawiązana

pod brodę, zakrywała głowę i twarz od słońca. Mąż także dla wygody zrzucił z ramion

twardą guńkę, poprawił na głowie kapelusz z małym okapem, ubrany sznurkiem musz-

li — gwizdnął na koniki, a te, lubo nieduże, poniosły nas szybko po białym gościńcu,

który jak długi pas płótna ciągnie się od Krakowa w górę coraz wyżej przez zielone po-

la i laski ku mogilańskiemu kościołowi. Z pod kościoła raz jeszcze zobaczyłem Kraków,

widoczny ztąd w całéj okazałości, rozsypany nad błękitną Wisłą. Tymczasem koniki na-

piły się wody, Jędrek palnął kieliszek wódki, Tereska zmówiła paciorek przed kościołem,

i puściliśmy się daléj, a przed zachodem słońca stanęliśmy w Myślenicach na rynku, za-

pełnionym furami, które z gątami, deskami i drewnianem naczyniem szły na targ do

Krakowa. Posiliwszy trochę siebie i konie, pojechaliśmy daléj — już o zmroku. Za My-

ślenicami gościniec ciągnie się wzdłuż rzeki Raby, za którą wznoszą się lesiste wzgórza,

urozmaicone szachownicą zbożowych łanów. Raba płynie wązkiem korytem, ale szerokie

jéj łożysko zasypane drobnemi kamieniami, świadczy o niespokojnym jej biegu i wyle-

wach. To też ciemne, góralskie chaty uciekły od sąsieǳtwa niespokojnéj rzeki i tulą się

jak gniazda jaskółcze do boków gór i chronią się przed wylewami tamami z chrustu i ka-

mieni. Kiedyśmy przejeżdżali przez tę okolicę, księżyc wychylił właśnie na krawęǳie lasu

¹ (pot.) — bogaty. [przypis autorski]

pyzatą twarz swoją i oświecił nam drogę i rzekę. Tuż koło drogi na pagórku stał kościołek

otoczony drzewami. Było to w Pcimiu. Jędrek uchylił kapelusza, a Tereska przeżegnała

się nabożnie i z trwogą obejrzała się za siebie.

— A ty czego się boisz? — spytałem.

— Ano coś się rusza koło kościoła.

— To cień od drzewa.

Wstrząsnęła głową z niedowierzaniem.

— To był duch, panoczku — rzekła — iǳie pewnie na pokutę do kościoła, bo wnet

kury na północek zapieją.

Tłumaczyłem jéj jak mogłem, że duchy są niewiǳialne; ale jéj wcale tem nie prze-

konałem. A Jędrek stając w obronie swéj połowicy, odezwał się poważnie:

— Nie mówcie tego panoczku, bo duchy muszą pokutować za grzechy i choǳą po

świecie. Stary tatuś mój widywał nieraz takie pokutujące duszyczki. On wam o nich powie

różności. Bo trzeba wam wieǳieć, że drzewiéj², kiedy mało gǳie była uprawna ziemia

a tylko góry i lasy, to po lasach kryło się dużo zbójników, co napadali luǳi i obǳierali

kościoły i dwory. To też po śmierci ciężko musieli pokutować za to, i nieraz widywano

ich dusze jęczące koło zakopanych pienięǳy.

— Więc i w zakopane pieniąǳe wierzycie?

— Ba, a gǳieżby się poǳiały? Ta to oni ich ze sobą do trumny nie wzięli. Pieniąǳe

są, jeno zaklęte, a tatuś mówią, że byle wieǳieć sposób dobrać się do nich, to je możnaby

mieć i być bogatym. Ot tam za temi lasami, gǳie widać czubek góry, tam także były

grube pieniąǳe, bo w tych lasach choǳił dawniéj zbójnik Janosik. Musieliście o nim

słyszeć?

Ciekawy byłem powieści, co tradycyą szły z ust do ust o zbójnikach i ich skarbach,

i prosiłem Jędrka, by mi coś o nich napomknął.

— Ano był zbójnik Janosik — zaczął Jędrek — i miał koło siebie dwunastu takich,

co nimi dowoǳił. Mieli się dobrze, wielkie skarby znosili do lasu i chowali w spruchnia-

łym dębie. Jednego razu zachciało im dobrać do skrzyni starosty. A że dwór starosty był

obronny i napad niebezpieczny, więc nim ruszyli, przysięgli sobie, że gdyby się rozproszyć

musieli lub dostali się do kryminału, to za rok i sześć nieǳiel, kto żyw z nich zostanie,

zejdą się koło dębu i poǳielą skarbem. Poszli nocą. Ale starostę ktoś uprzeǳił, więc

ich przyjął przygotowany. Otoczono ich wojskiem, wyłapano i okuto. Janosik jednak

uciekł do Nieǳicy³, a ztamtąd dalej na Węgry, przebrany za ǳiada. Tam rozchorował

się i umarł. Przed śmiercią wygadał się o skarbie przed jednym cieślą, co go pilnował

w chorobie, i wytłumaczył mu, jak i gǳie ma szukać spruchniałego dęba.

— No i znalazł go ów cieśla?

— A kto go wie? Jedni mówią, że znalazł, ale nie głupi był przyznać się do tego. Inni

mówią, że zapomniał rachować kroki po lesie, jak go to Janosik nauczył, i pobłąǳił —

i że skarb do ǳiśdnia gǳieś leży. Może się znajǳie taki szczęśliwy, co go odszuka.

Na tem skończył Jędrek opowiadanie, zaciął koniki i popęǳił je żwawiéj, a ja sobie

tymczasem rozmyślałem nad tem, dlaczego właśnie najwięcéj takich cudacznych powia-

stek o skarbach ukrytych, zaklętych pieniąǳach przechowuje się mięǳy biednym lu-

dem? Bogacze nie komponują sobie takich powiastek; oni robią pieniąǳe i mają je. Lud

ich nie ma, żyje w ubóstwie i dlatego nęǳę swoją umila sobie przynajmniej naǳieją

urojonych bogactw. Im lud biedniejszy, tem więcéj takich powiastek sobie opowiada.

U górskiego ludu jest ich mnóstwo. — Wszęǳie napotkać można u nich podania o pa-

lących się pieniąǳach, o ukrytych po skałach i lasach bogactwach, a nawet luǳie więcéj

oświeceni marzą uparcie o bogatych kopalniach złota, kryjących się w łonie gór, i o spo-

sobach dobrania się do nich. Ojciec Jędrka, jak się późniéj przekonałem, należał do takich

luǳi, i syn przejął potrochu od niego to usposobienie. Parę razy jeszcze podczas drogi

wracał do tego ulubionego przedmiotu i opowiadał mi o usiłowaniach, które podejmo-

wali wraz z ojcem, do odkrycia jakiego skarbu. Wśród takiéj gawędki dojechaliśmy do

Lubienia, wioski położonéj u stóp góry Luboń. Tuśmy się zatrzymali, by dać dłuższy

odpoczynek koniom i sobie trochę czasu do spania. Przed wschodem słonka musieli-

² eie (daw.) — dawniéj. [przypis autorski]

³ ieǳia — Nieǳica nad Dunajcem po stronie węgierskiéj. [przypis autorski]

  Zaklęte pieniąǳe



śmy wyruszyć, aby na szczycie góry zobaczyć wschoǳące słońce i Tatry, które ztamtąd

pierwszy raz odsłaniają się w całéj okazałości.

Trudno mieszkańcom równin, którzy nigdy gór nie wiǳieli, dać wyobrażenie o tym

wspaniałym widoku, jaki się przedstawia oczom z Lubonia od małéj karczemki, stojącéj

tam przy droǳe. Oko, jak koń puszczony na błonia, hula i pęǳi po tych ogromnych

obszarach ziemi, pogiętéj w pagórki i równiny, poprzerzynanéj białemi gościeńcami pro-

waǳącemi do Jordanowa, Raby, Nowego Targu, pokrajanéj w pasy przeróżnéj barwy, jak

próbki sukna, zaczernionéj lasami, domkami, kościołkami. Człowiek nie wie, gǳie pier-

wéj patrzyć, co pierwéj oglądać i poǳiwiać. Po za tą szeroko ciągnącą się okolicą wznosi

się po prawéj stronie za siną mgłą, jak za szklanną szybą, rozłożysta Babia góra, która dla

okolicznych mieszkańców jest zarazem roǳajem barometru wróżącego słotę lub pogodę.

Zanim chmury zakryją niebo i rozpłaczą się deszczem, pierwéj dają znać o tem za pośred-

nictwem Babiéj góry. Skoro głowa jéj obwinie się mgłami, jestto pewny znak bliskiego

deszczu. W chwili kiedy ja stanąłem na szczycie Lubonia, dokąd doszedłem pieszo, wy-

przeǳiwszy koniki Jędrkowe, Babia góra jasno i czysto rysowała się na błękitnem tle

nieba, co mi dawało naǳieję, że z pogodą zajadę do Tatrów. Tatry te stały przedemną

w całym majestacie swoim, podobne ztąd do białych obłoków rozrzuconych na krań-

cach widnokręgu w najrozmaitszych kształtach. Miałem czas nasycić się tym pięknym

widokiem, dopóki Jędrek nie nadciągnął z wózkiem. Wtedy wsiadłem i z góry na dół pę-

ǳiliśmy szybko z turkotem po twardym gościńcu, wśród tumanu kurzawy, i niezadługo

stanęliśmy w karczmie na Zaborni, gǳie napiłem się kawy, a Jędrek i Tereska gorącego

mleka.

Za Zabornią znowu droga pnie się do góry, przechoǳi koło kościoła świętego Krzyża,

barǳo starego, stojącego wśród rozsochatych i gęsty cień dających lip, wĳe się kręto

po górze Obidową zwanéj, chowa się we wsi Klikuszowej, przechoǳi przez niewielki

strumień, i znowu podnosi się na wzgórze, z którego widać szeroką równinę Dunajca,

połyskującego jak rybia łuska w słońcu; a nad tą rzeką okazuje się kościół z białą wieżą

i czarnemi dachami przytulonemi jedne do drugich. To stolica górskiéj okolicy, Nowy

Targ.

Tu na obszernym rynku, w środku którego stoi odrapany budynek podobny do la-

musa i ma wyobrażać ratusz miejski, odbywają się kilka razy do roku jarmarki, na których

Podhalanie (tak się nazywają mieszkańcy gór) zaopatrują wszystkie swe potrzeby i zwo-

żą swoje produkta, jakoto: sery owcze w kształcie oszczypków i brusków, płótna, sukna

brunatnego koloru na guńki, jaja; a w zamian kupują skóry na kerpce i pasy, kapelusze

wyrabiane w Orawie, perkaliki i chustki kolorowe. Te ostatnie są szczególniejszą pokusą

dla ǳiewcząt, bo góralki a nawet i górale lubią ubierać się ładnie i pokaźnie, dlatego też

spotykamy u nich większą schludność a nawet elegancyę. Góral nie czeka, jak miesz-

kaniec dolin, do nieǳieli na przewǳianie koszuli, i rad przytem stroi się w mosiężne

kółka i spinki, w pierścionki i inne świecidełka. Wieǳą o tem dobrze żyǳi handlarze,

i mnóstwo krasnych chustek, haowanych kołnierzyków, różnokolorowych perkalików

rozkładają na wabika przed oczami tego ludu. Oprócz tych zapasów zbytku i stroju, od-

bywa się tutaj w Nowym Targu sprzedaż koni i owiec, szczególniéj pod jesień i na wiosnę.

Z tego powodu Nowy Targ jest ważnym punktem dla każdego górala; mało który pomĳa

sposobność pielgrzymowania bodaj raz na rok, aby się pomodlić, kupić co lub sprzedać

— i upić. Ksiąǳ i karczmarz niemały procent mają z każdego takiego jarmarku.

Nadto Nowy Targ jest sieǳibą właǳy sądowéj i administracyjnéj, ma przytem kilka

sklepów, które okolicę zaopatrują w towary kolonialne; aptekę, browar, gǳie wyrabia-

ją liche piwo, pocztę; a panie sęǳine, doktorowe, aptekarzowa stanowią arystokracyę

towarzystwa. W mieszczaństwie przeważa cech szewski, co jest tem ciekawsze, że jak

wiadomo, górale nie noszą butów.

Zanim wyjeǳiemy z Nowego Targu, poprowaǳę was jeszcze przez Dunajec po szero-

kim wygodnym moście na wzgórze, na którem jest maleńki drewniany kościołek świętéj

Anny, otoczony cmentarzem. Chciałem go wam zaś pokazać dlatego, że jestto kościołek

barǳo stary i wiąże się do niego podanie, że go zbójnicy wybudowali, czy też oﬁarowa-

li do wielkiego ołtarza obraz, który zrabowali poprzednio na Węgrach. To przypomina

owych średniowiecznych rycerzy, którzy za złupione pieniąǳe stawiali kościoły. Zbój-

nicy tatrzańscy mieli coś rycerskiego w sobie, i rzemiosło ich i podania o nich nietylko

  Zaklęte pieniąǳe



nie buǳą wstrętu u Podhalan, ale owszem otacza je pewien urok i poszanowanie. Ma to

swój powód głębszy; zrozumiecie go łatwo, skoro wam powiem, zkąd powstał u górali

pociąg do zbójeckiego rzemiosła. Posłuchajcie:

Cała ǳisiejsza Nowotarszczyzna aż po stoki Tatrów należała do dóbr królewskich,

zarząǳali nią starostowie, a lubo prawa królewskie, rozległe przestrzenie i niedostępne

lasy zabezpieczały potrochu swobodę górali, to jednak chciwość i surowość starostów

znajdowała sposoby ciemiężenia ich. Prześladowani chronili się wtedy w lasy i tam pod

dowóǳtwem najodważniejszego i najrozsądniejszego, którego nazywano marszałkiem,

prowaǳili żywot swobodny, utrzymując się z rozboju i napadów. Że nieraz taka uciecz-

ka w lasy przybierała ogromne rozmiary, świadczy o tem wymownie powstanie Kostki

Napierskiego za Władysława IV. Cała Nowotarszczyzna zbuntowała się wtedy, Kostka

Napierski porozumiewał się wówczas z drugim rokoszaninem Chmielnickim i wspólnie

z nim ǳiałał. Część ludu obległa zamek Czorsztyn, i zdobyła go. Dopiero wojsko bi-

skupa Gębickiego położyło kres temu buntowi, a Napierski pochwycony, został stracony

na rynku krakowskim. Co jest najciekawszem w tem całem zdarzeniu, to to, że lud ta-

trzański buntując się przeciw starostom i szlachcie, dla samego króla najżywszą okazywał

miłość, i Napierski tylko tym sposobem pociągnął go do otwartego buntu, że udał, ja-

koby sam król tego sobie życzył dla ukrócenia swywoli szlacheckiéj. Pokazywał nawet

uniwersały tj. rozkazy królewskie, niewiadomo czy prawǳiwe, czy fałszowane, i dlatego

lud garnął się do niego licznie. Ale skoro przekonano się, że Napierski ǳiała bez wo-

li królewskiéj, odstąpiono go, i to ułatwiło zwycięztwo wojskom biskupim. Górale nie

chcieli występować wbrew woli króla, bo królów szanowali i miłowali, gdyż przywileje

i prawa królewskie broniły ich zawsze i ochraniały. Zrywali się na złych urzędników, ale

nigdy na króla; uciemiężeni uciekali w lasy i z potrzeby stawali się rozbójnikami.

To nam tłumaczy jasno, dlaczego stan zbójecki był w poszanowaniu u ludu; stał się

on roǳajem rycerskiéj szkoły, gǳie młoǳież ćwiczyła się w odwaǳe, zażywała swobody

i wesołego życia. Opowiadania porobiły z dawnych zbójników bohaterów i kusiły mło-

ǳież do naśladowania. Późniéj z wytrzebieniem lasów, uorganizowaniem policyi wytę-

piono także i bandy zbójników, ale nie zupełnie; bo jeszcze kilka lat temu odkryto bandę

rabusiów pod kierownictwem Mateja. Nie byli to jednak już zbójnicy w dawnem znacze-

niu, ale raczéj szajka rabusiów i złoǳiejów, którzy porozumiewali się z sobą i od czasu do

czasu robili wyprawy na jaki dwór lub plebanię, a potem wracali cicho do chat swoich.

Długo im to uchoǳiło; ale raz z okazyi zamordowania jednéj ǳiewczyny na Chranczów-

ce sąd padł na ślad szajki, wyłapano ją i osaǳono w Sączu, gǳie herszt jéj Matej umarł

w roku . Obecnie nie ma już zbójników w Tatrach, a jeżeli którego młodego napada

chętka do życia swobodnego, wesołego, to chwyta za ciupagę⁴ i iǳie w góry, ale nie żeby

zabĳać, jeno paść owce i biegać po halach. Paszenie owiec połączone z trudami, niewy-

godami i niebezpieczeństwami, zastępuje ǳiś poczęści ową szkołę rycerską tatrzańskiego

ludu.

Otóż rozgadałem się, a tam Jędrek czeka na mnie niecierpliwie na rynku nowotarskim.

Wracam tedy do niego i siadam co tchu na wózek, bo mamy jeszcze trzy dobre mile

do Zakopanego przez wsie Szaﬂary, Biały Dunajec i Poronin. Wsie te daleko od siebie

rozrzucone, ciągną się nad brzegami Białego Dunajca. W Szaﬂarach stał niegdyś zamek

Komorowskich na skale. ǲiś z zamku ani śladu, a skałę całą prawie rozkopano na wapno.

Są luǳie, którzy płaczą za tem znikaniem starych zamków; co do mnie, wolę szkołę lub

szpital powstały choćby ze szczątków starego zamczyska, niż bezużyteczną ruinę, która

często przypomina to, o czem zapomniećby należało.

Sama wieś Szaﬂary jest brzydka; chaty na kupie jedna przy drugiéj, bez drzew, grun-

ta jałowe i okolica nieładna. Zato Biały Dunajec ma już weselsze położenie. Zatrzymam

was czytelnicy moi w téj wsi przed domkiem wybudowanym w szwajcarskim guście,

z piwniczką pod gankiem, z ogródkiem, w którym stoi kilka ulów. Potem poprowaǳę

was kilkaǳiesiąt kroków daléj i pokażę wam dom inny, porządne obejście gospodarskie,

podwórko wyłożone kamiennemi płytami, kuźnię murowaną, a wszystko to otoczone

wysokim drewnianym parkanem i zamknięte bramą wygląda na dwór; a przecież jest-

to tylko chłopskie mieszkanie. Oba te bowiem domy, które wam pokazałem, należą do

⁴ ipaa (gw.) — laska z toporkiem. [przypis autorski]

  Zaklęte pieniąǳe



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: