Realizm socjalistyczny (1949-1945)
Jest to jedno z działań, narzędzi stalinizacji naszego kraju. Odpowiednie władze dążyły do ujednolicenia kultury w krajach obozu socjalistycznego. Miało to być najbardziej skuteczną formą podporządkowania. Zasady i skuteczność tej praktyki sprawdzono „na własnej skórze” już wcześniej, bo w latach trzydziestych w Związku Radzieckim, czyli w okresie największego terroru. Doktryna ta kładła w Rosji kres różnym, ciekawym i owocnym poszukiwaniom artystycznym lat dwudziestych. Kiedy realizm socjalistyczny stał się doktryną państwową, straciła charakter teoretyczny, przestała być metodą twórczą przyjmowaną lub odrzucaną. Stała się ona narzędziem w ręku władzy, skutecznym w wymuszaniu i porządkowaniu. Wspierała się na ona na reinterpretacjach podstawowych tez Marksa i na jego opisie państwa kapitalistycznego. Pisarz, twórca, wierny zasadom RS miał odtwarzać nie rzeczywisty kształt życia społecznego, lecz przede wszystkim to, co „postępowe” zgodne z doktryną stalinowskiego komunizmu, co ma „szansę rozwoju” w przyszłości. Doktryna ta nigdy nie stała się w Polsce obowiązującą, bo nie została zaakceptowana przez wszystkich twórców.
Program
Program nie ograniczał się tylko do usystematyzowania wytycznych poetyki i kwestii warsztatowych. Nie dawano formułek i przepisów na pisanie dzieł. Za metodę twórczą przyjęto nie narzucanie określonego artyzmu i proponowano rozmaitość środków wyrazu. W doborze artystycznych technik miała zaznaczać się narodowa odrębność literatury. Władzy chodziło o sprawne zapanowanie nad sztuką i literaturą, uczynienie z niej posłusznego narzędzia ideologii i propagandy, lecz także o podporządkowanie i ubezwłasnowolnienie twórców.
· Zasada typowości:
Postulowano odtwarzanie rzeczywistości w procesie rewolucyjnych przemian. Literatura miała obrazować ten proces, aby dać świadectwo prawom jakie nim żądzą. Ukazywano zależność pomiędzy jednostką a porządkiem historii. Zasada ta miała kształtować charakter człowieka i jego losy. Literatura realizmu socjalistycznego pokazuje bohatera jako reprezentanta klasy społecznej. Jego losy muszą być uogólnione- miały być pokazywać oficjalnie określany układ sił społecznych i podstawowy konflikt epoki. Odnaleźć w tej literaturze da się główne tezy m a t e r i a l i z m u h i s t o r y c z n e g o (rola pracy w rozwoju społeczeństw, walka klas jako siła napędowa przemian). Dzieła RS wyróżnia marksistowskie widzenie i ocenianie rzeczywistości, obserwowanie jej w jej rozwoju i w ścieraniu się elementów nowych ze starymi.
· Funkcja dydaktyczna
RS odznacza się aktywnym stosunkiem do świata. Przedstawiciele realizmu XIX-wiecznego poprzestali na odtwarzaniu rzeczywistości społecznej, a twórcy RS zabiegali o jej przekształcenie. Celom dydaktycznym miała służyć przede wszystkim kreacja pozytywnego bohatera, który miał podwójną osobowość: miał cechy takie jak każdy obserwowany człowiek oraz cechy których nie dało się obserwować u przeciętnego człowieka, ale były wtedy pożądane i postulowane. Bohater pozytywny pełnił rolę wzoru, oddziałuje na czytelnika. Nie mógł być on bez wad, bo czytelnik musiał odnaleźć w nim własne rozterki i niepokoje. Tylko wtedy przecież zaakceptuje postać i wartości, które uosabia. Literatura ta była przepełniona o p t y m i z m e m. Objawiało się to w głębokiej wierze w zbliżający się triumf klasy robotniczej- siły, która miała definitywnie przeformułować rzeczywistość społeczną. Rzeczywistość socjalistyczna skłaniała do stawiania pomyślnych prognoz , co narzucało pisarzowi zadanie „umacniać optymizm socjalistycznego świata”. Najczęstsza tematyka to : praca ludowa, odbudowa, walka klasowa, historia.
· Postawa partyjna
Od pisarza wymagano postawy obojętnej do odtwarzanych zjawisk i osób. Opisowi nie mogły towarzyszyć ambicje analizowania i oceniania rzeczywistości. RS wymaga od twórcy tendencyjności: literatura ma być obrazem rzeczywistości już zinterpretowanej i ocenionej.
· Poetyka sformułowana
Program RS był oszczędny w hasłach dotyczących poetyki. Przeważały w nich wskazania tematyczne, ideologiczne. Przedmiotem przedstawienia jest współczesność społeczeństwa budującego socjalizm. Najwyższe miejsce w hierarchii zajmuje praca i stanowi ona temat specjalnie uprzywilejowany. Pokazywanie pracy miało podkreślać rolę jaką odgrywa wysiłek fizyczny w procesie duchowego rozwoju człowieka. Utwory RS w naturalny sposób ciążą ku fabularności. Dokładnie wyraził to Adam Ważyk n V Zjeździe ZLP: Podstawowe zasady realizmu są te same dla poezji, co dla prozy, niezależnie od różnicy formy i operowania słowem […]. Warunkiem osiągnięcia realistycznego obrazu jest oparcie się na doświadczeniu klasy postępowej. W zakresie prozy RS miał stanowić rozwinięcie norm realizmu XIX-wiecznego, norm ustalonych w utworach Prusa, Balzaka, Tołstoja. Preferowano epikę. Najważniejszym gatunkiem epickim wyrosłym z założeń programu była powieść produkcyjna. Nazwa ta odnosi się do utworów, których tematem była praca- w fabryce, na budowie, roli. Obok powieści ważne także były teksty luźniej komponowane- cykle opowiadań czy zbiory reportaży.
· Odmiany powieści
Bohater wywodził się z środowiska inteligenckiego: inżynier, dobry fachowiec, ale zarazem człowiek pełen zwątpień i światopoglądowych wahań. Wzorce wywodziły się z „obrachunków inteligenckich”.
- Marian Brandys Początek opowieści
- Witold Zalewski Traktory zdobędą wiosnę
- Kazimierz Brandys Obywatele
- Tadeusz Bereza Uczta Baltazara
- Tadeusz Konwicki Władza
- Mieczysław Jastrun Poeta i dworzanin
· Budowa fabuły
Świat przedstawiony powieści produkcyjnej odznacza się przejrzystym uporządkowaniem, zwłaszcza w budowie fabuły i konstrukcji postaci. Ciąg zdarzeniowy charakteryzuje obecność zestawień paralelnych i kontrastowych. Fabuła rozwija się na dwu przenikających się płaszczyznach. Pierwszą tworzy seria działań bohaterów, których celem jest odbudowa fabryki, realizacja dodatkowych zadań, wprowadzenie nowej technologii. Działania mają charakter konfliktowy i łączą z pokonywaniem przeszkód. Postaci w prozie RS były oparte na prostocie i maksymalnej czytelności. Bohater był wyposażony w ograniczony i stały zespół cech. Często jego cechy wzmacniane były przez nazwisko (Starkiewicz, Młodnicki). RS zrywa z konwencją opisu fizjonomicznego. Nie było najistotniejsze przedstawienie tego jak bohater wygląda, lecz prezentacja jego biografii. Do sformułowania sądów o postaci musiały czytelnikowi wystarczyć informacje o jego społecznym pochodzeniu. Podporządkowanie prozy RS celom perswazyjnym prowadziło do wykorzystywania w niej rozwiązań mocno skonwencjonalizowanych, dobrze sprawdzonych i emocjonalnie chwytliwych. Były to np. tradycyjne wątki romansowe, motywy melodramatyczne, elementy z powieści sensacyjnej. Dzięki temu powieść RS były łatwe i wymagające od odbiorcy tylko elementarnego doświadczenia czytelniczego.
· Forma dramatu
W dramatach widoczne jest także podporządkowanie formy potrzebom ideologii i perswazji. Utwory maja prostą akcję, zamkniętą zdecydowanym i jednoznacznym w wymowie rozwiązaniem, postacie dramatu są słabo zindywidualizowane i skupiają w sobie jedynie cechy właściwe jakiejś grupie (robotnik, inteligent, działacz partyjny) lub postawie życiowej (entuzjasta, człowiek niezdecydowany, przeciwnik). Typowa jest formuła: „rzecz dzieje się współcześnie”. Sztuka ilustruje zwykle jedną sprawę. Rozstrzygnięcie konfliktu dramatycznego niesie uzasadnienie dla postulowanych w utworze postaw i zachowań.
· Język
Język trzymał się wzorów właściwych publicystyce politycznej „nowomowie”. Jest ona w RS traktowana jako styl normalny, odpowiedni czyli taki, którego użycie nie wymaga motywacji. W poezji wybór nowomowy oznaczał podniesienie jej do rangi obowiązującego stylu artystycznego. Dla wypowiedzi formułowanych w nowomowie typowe jest słownictwo nacechowane wartościująco, ponieważ w grę wchodzi wartościowanie ideologiczne, sens wyrazów daje się sprowadzić do przeciwstawienia postępowe-wsteczne. Ograniczono także swobodę w łączeniu wyrazów. Poezja ta wyróżnia się pokaźnym zasobem epitetów stałych. Metaforyka stała się seryjna, bo jej budulcem jest słownictwo mieszające się w obrębie kilku kręgów semantycznych, przede wszystkim w kręgu walki.
· Tropy i obrazowanie
Nowomowa uprzywilejowała pewne typy figur i sposoby obrazowania. Główne to antyteza i hiperbola. Antytetyczne zestawienia to najczęściej my- wy. Podmiot literacki jest reprezentantem grupy, która wyodrębnia system wartości i wspólnota celu ( my budujmy miasta, my budujemy człowieka. Władysław Broniewski). Formułowaniu układów antytetycznych towarzyszy wyolbrzymienie przedstawianych treści: hiperbole nadają wypowiedziom poetyckim ton patetyczny i emocjonalną gwałtowność. Połączenie hiperboli i antytezy owocuje w poezji RS figurą paradoksu. To właśnie paradoks staje się główną formą wyrażania ideologicznych tez wiersza. W poezji powraca także prastary topos raju na ziemi. Właściwości RS najlepiej ujawniły się w twórczości między innymi Broniewskiego Słowo o Stalinie, Nadzieja, Mieczysława Jastruna Rok urodzenia.
· Kształtowanie się programu RS
Program kształtował się ciągu kilku lat, najintensywniej w przedziale 1949-51. Rok 1951 był momentem, w którym program RS osiągnął pełna krystalizację, ale także stał się zarazem początkiem jego rozkładu. Największy wkład w rozmontowanie koncepcji RS wniosła sama literatura. Znaczenie przełomowe miało opublikowanie latem 1955r. Poematu dla dorosłych Ważyka. Rok 1995 nie stał się definitywnym zamknięciem RS. Jego echa widać w latach późniejszych. RS był kluczową tradycją dla debiutujących w latach 1955-58 (Marek Hłasko, Sławomir Mrożek, Włodzimierz Odojewski)
Bibliografia:
1. Tomasik W., Realizm socjalistyczny w literaturze polskiej. [w:] Lektury polonistyczne, Nycz R., t. II, Kraków 2002.
2. Okresy literackie, praca zbiorowa pod red. J. Majdy, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990.
3. Nie zapisałam książki, jakaś z naszej czytelni, stojąca obok Lektur polonistycznych :p podrozdział W cieniu Jałty.
k0ti