Piśmiennictwo.doc

„W okresie staropolskim proza jest raczej formą wypowiedzi piśmiennictwa niż literatury, służy ona przede wszystkim przekazywaniu informacji, podczas gdy wypowiedź złożona wierszem(...) z góry niejako – obok funkcji informacyjnych – podejmuje dodatkowe funkcje artystyczne”1

Pomimo tego, rozwija się jednak proza, nawiązująca do tradycji epoki poprzedniej i średniowiecza. Przede wszystkim jest to: publicystyka, kaznodziejstwo, proza oratorska i naukowa.

Jeśli chodzi o język, to pisze się zarówno po polsku, jak i po łacinie. 

Dlaczego łacina jest tak popularna?

·   Jeżeli proza ma także funkcję informacyjną, to pisanie w łacinie dawało możliwość    dotarcia do szerszego kręgu odbiorców, także poza Polską.

·   Dla braci polskich język ten był szansą zdobycia wyznawców „w różnych stronach      chrześcijaństwa”.

·   W teologii za łaciną przemawiały obawy przed wieloznacznością i niedoskonałością polskich terminów.

Skąd szczególna popularność oratorstwa?

·   Ze względów praktycznych. Potrzeba sztuki przemawiania na sejmikach i sejmach Rzeczypospolitej.

·   Przemówienie stało się centralną częścią w obrzędowości życia rodzinnego (np. we wsi na weselu, zwyczaj ten przeszedł z dworów szlacheckich).

Retoryka

„Upowszechnił się więc obyczaj i umiejętność mówienia prozą szczególną, prozą retoryczną, opartą na normatywnych wzorach retoryki.” Przeżywa ona swój złoty okres. Obecna jest zarówno w prozie, jak i poezji. Wiąże się to m.in. z popytem w baroku na splendor i okazałość. XVII wiek wprowadza wzór odmienny od tego, którym posługiwano się w wieku XVI. Wynikało to ze sporu, jaki w tym czasie toczył się w Europie, a nawiązywał jeszcze do antycznej opozycji stylu attyckiego (prostego) do azjańskiego (ozdobnego).Spór ten przeniósł się także na grunt polski, dowodem na to jest rozprawa jaka powstała w Toruniu 1619 roku Valentinusa Fabriciusa, Disqutatio de formis styli variis. Oto dwa wzorce retoryczne:`

XVI w. – wzór cyceroński (logicznie zbudowane, wielokrotnie złożone zdania)

XVII w. – styl, którego promotorem był twórca neostoicyzmu (polegającego na łączeniu zasad stoików z chrześcijańskimi), flamandzki humanista Justus Lisius (1547-1606)  (zdania krótkie, zwięzłe, aforystyczne, zamknięte w sobie, lub długie okresy odzwierciedlające swobodny, zaskakujący przebieg myśli, nieoczekiwane skojarzenia, cytaty, aluzje).

Pamiętnik

Utwór literacki,  w którym autor pisze o przeszłości na podstawie własnych (bezpośrednich, czy pośrednich) wspomnień, a nie o historii tego okresu. Cechy:

Ø       Odtwarza dzieje jednostki.

Ø       Logika podejmowanych tematów związana jest z losem jednostki, więc nawet błaha sprawa może być tematem pierwszoplanowym .

Ø       Narrator  oddaje indywidualność autora, jego los, poglądy, emocje, ale nie jest identyczny z autorem (!), raczej jest taki, jakim pragnąłby pozostać autor w pamięci ludzi  - wynikało to częściowo z przekonania sarmatów, że dziedzictwo wzorców osobowych jest podstawą porządku RP.

Typy utworów pamiętnikarskich:

·                     Raptularz – zapiski osobiste autora, przeważnie na kalendarzu. Notatki osobiste przemieszane z wiadomościami publicznymi. Z założenia fakty w nim przedstawione były wiarygodne i rzeczowe np. wiadomości o pochodzeniu rodziny, pokrewieństwach, aktualnych zdarzeniach rodzinnych, zasługach wojennych, podróżach itd. Zazwyczaj syn kontynuował prowadzenie r. po ojcu. Inna nazwa: silva rerum.

·                     Diariusze podróży (peregrynacji), zwane itinerariami, np. Dziennik podróży do Włoch Jerzego Radziwiłła, czy Peregrynacja do Ziemi Świętej i Egiptu Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła.

·                     Listy pisane przez korespondentów, sposobem dziennikowym opisywały przebieg pewnych wydarzeń, zwłaszcza wojny

Po połowie XVI wieku upowszechnia się w Polsce nowa gałąź piśmiennictwa: pamiętnikarskie zapisy. Moda na nie przyszła z Europy, a konkretnie z krajów morskich, które uczestniczyły w dokonywaniu odkryć, podbojów i kolonizacji. Relacje podróżników były doskonałym materiałem fabularnym, pełnym przygód i niespodzianek. W Polsce to nie podróże były najczęściej podejmowanym w pamiętnikach tematem, ale wojny, choć początki polskiego pamiętnikarstwa należy łączyć z okresem przełomu XV i XVII wieku, z autobiograficznymi  dziełami Biernata z Lublina i Klemensa Janickiego.

Przyczyny rozwoju pamiętnikarstwa w XVII w.:

1.       Dopiero wówczas kultura renesansowa przeniknęła do świadomości szlachty i mieszczaństwa.

2.       Burzliwość dziejów Polski skłaniała do chwycenia za pióro i spisania tego dla potomnych (dymitriady, wojna z Turcją, potop szwedzki....).

3.       Nie istniał w RP urząd rejestrujący szlachetnie urodzonych, dlatego pamiętnikarz opisywał swoich przodków i swoje wspomnienia, by jego potomkowie mogli się na niego powołać np. przy udowadnianiu szlachectwa.

4.       Zamówienie (magnatów czy władców), np. Jerzy Ossoliński pisał diariusz wyprawy króla Władysława na Moskwę dla elektora bawarskiego.

5.       Względy polityczne – np.  Stanisław Żółkiewski chce przedstawić motywy, które nim (jako hetmanem) kierowały, natomiast Bogusław Radziwiłł by usprawiedliwić siebie (uważany był za zdrajcę).

Władysław Czapliński2 dzieli pamiętniki na :

·         Diariusze, czyli dzienniki (są formą wypowiedzi nie literackiej a kronikarskiej, nie obowiązują w nim zassady ozdobności mowy lecz prawdziwości i rzeczowośći informacji. Nie znaczy to, że diariusz nie odtwarza kolorytu lokalnego środowiska, czy obyczajów. Jednak informacje te są przedstawiane w formie lakonicznej. W diariuszu obowiązuje zasada kronikarskiej chronologii. Diariusz jest punktem wyjścia dla pamiętnikarstwa.

·         Pamiętniki właściwe, czyli wspomnienia.

Ważniejsze pamiętniki z XVII w. :

Itineraria:

Ø       Peregrynacja do Ziemi  Świętej i Egiptu Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zwanego „Sierotką” .  Najbardziej znany w Polsce tego okresu itinerariusz. Autor odbył podróż jako pielgrzymkę pokutną, w związku ze zmianą wyznania z kalwinizmu na katolicyzm. Dzieło pisane po polsku, następnie przetłumaczone na łacinę przez Tomasza Tretera i wydane w 1601r. (wersja oryginalna ukazała się w roku 1925). Forma – cykl listów.

Ø       Dziennik podróży królewicza Władysława  Stefana Paca. Towarzyszył on w latach 1624 i 1625 królewiczowi Władysławowi w podróży po Europie. Jego przekaz jest pełen barwnych epizodów, ujawnia także zainteresowania królewicza dla współczesnej sztuki europejskiej.

O wojnie moskiewskiej:

Ø       Początek i progres wojny moskiewskiej Stanisława Żółkiewskiego (1547-1620). Dzieło napisane w r. 1612 w związku z słynną dymitriadą, „kiedy to wojska polskie – popierając samozwańczego cara Dymitra – opanowały Kreml, i wielu współczesnych wiązało z tym faktem nadzieje rozszerzenia wpływów politycznych Polski daleko na wschód”. Żółkiewski odtwarza przebieg i kształtowanie się politycznej koncepcji wojny, opisuje taktykę stosowaną przez siebie samego (ale pisze o sobie „pan hetman”- wzorem Cezara i Ksenofonta). Pamiętnik ten ukazuje także różnice w  poglądach hetmana i króla. Żółkiewski nie chciał podboju ale unii, był przeciwnikiem złotej wolności. Biografię swoją kształtował na wzór rzymski. Poległ jak rycerz, w bitwie pod Cecorą 1620 r.

Ø       Dyjaryjusz Stanisława Maskiewicza. Pisany w latach 1625 – 31, o wydarzeniach z lat 1594-1621. Utwór ten zawiera elementy gawędziarskie. „Sięga do sztuki wyrazu potocznego języka, nie tylko do przysłów, ale też do obrazowych skrótów myślowych”. Maskiewicz o swoim życiu pisze lapidarnie. Zupełnie inaczej , gdy opisuje dymitriady, w ogóle obcy naród i jego zwyczaje. Robi to w sposób żywy, gawędziarski, a przez to ciekawy. W utworze tym występuje dwóch narratorów. Jeden wypowiada się w imieniu zbiorowości („my” – to upersonifikowana zbiorowość żołnierska), drugi pojawia się, gdy jednostka wyłącza się ze zbiorowości (pisze np. o swoim prywatnym życiu.) Pamiętnik ten uzupełnia od zupełnie innej strony relację Żółkiewskiego o wojnie moskiewskiej.

Wojny szwedzkie

Ø       Pamiętniki Jana Ch. Paska.

J. Ch. Pasek (1636-1701) Pochodził z Mazowsza, to charakterystyczny rejon. Szlachta tam był najliczniejsza i najbiedniejsza, a także słabo wykształcona. Często wyjeżdżała na zarobek poza granicę swej ziemi (służyła u możniejszych panów lub na wojnie).

Protoplastą rodu Pasków był Paszek z Gosłowic. Ojciec Jana – Marcin przeniósł się do woj. Rawskiego, gdzie wydzierżawił kilka wsi. Mając 20 lat Jan był już w wojsku. Brał udział w licznych kampaniach i wojnach. W 1667 r. wrócił do domu. Ożenił się z Anną Łącką (wdową z 6 dzieci). Sprawował też funkcje publiczne (był marszałkiem sejmikowym). Nie miał z nią dzieci ( a bardzo pragnął syna). Pasek popadał w liczne konflikty z innymi szlachcicami. Świadczy o tym ilość rozpraw sądowych „ pieniacz nad pieniaczami, w dodatku okrutnik i gwałtownik” (wstęp BN do Pamiętników). W końcu został ogłoszony banitą, ale wygnany nie został z ziemi bo…zmarł w 1701 r.

Pamiętniki – pisane w latach 1690 – 95.

Cechy tego pamiętnika: autor opisuje statum witae meae, non statum Reipublicae, a więc wypadki historyczne są tylko tłem dla osobistego życia pisarza; swoje przygody opowiada językiem prostym, oszczędnym, trafnym i żywym, natomiast gdy przytacza rzekomo autentyczne mowy, język ten jest trudno przyswajalny (wyjątek stanowi  jego przemówienie do senatorów w Grodnie); istnieje przypuszczenie, że Pasek opowiadał wielokrotnie swoje historie, by dopiero pod koniec życia je spisać; autor tworzy legendę wielkości żołnierza, gloryfikując jego dzielność i prawość

Pamiętnik – wyznanie mistyczne

Jeszcze inny, ciekawy typ pamiętnika. Są to refleksje w postaci analizy przeżyć, autobiografia karmelitanki, Anny  Marii Marchockiej (Teresy od Jezusa) pisana z polecenia spowiednika, który miał wyznania spalić po przeczytaniu. Zrobił to po wcześniejszym sporządzeniu odpisu. Zakonnica pisała go od 1642 roku. Traktuje o przemianach psychicznych, chorobach, cierpieniach cielesnych związanych z doznaniami mistycznymi. Autorka opisuje np. stan ekstazy. Jest to jeden z nielicznych tekstów w skali światowej o takiej tematyce.

LIST

Był podstawową formą przekazywania informacji. Donosił o nowinach politycznych, obyczajowych, naukowych. Czasem pamiętniki były pisane w formie epistolarnej, szczególnie te, które relacjonowały wojnę np. Dziennik wyprawy Jana Batorego pod Psków Jana Piotrowskiego (1550-91), który obejmował wydarzenia z lat 1581 i 1582 lub wspominany już przekład łaciński, pierwotnie polskiego dzieła Radziwiłła Peregrynacja do Ziemi Świętej…Z formy tej powstała inna : NOWINY – zwięzłe informacje kolportowane w ręcznych odpisach lub drukowane i adresowane do anonimowego odbiorcy. Z „nowin” zaś powstała pierwsza polska gazeta: Merkuriusz Polski..(Pomysłodawcą był Łukasz Opaliński).

Facecja (< łac. facetia = żart, dowcip, od  facetus- dworski, elegancki, dowcipny, ucieszny>)

Krótkie opowiadanie komiczne, typ anegdoty (która jest określeniem zbiorczym właśnie dla facecji i zwięzłych opowiadań umoralniających bądź pouczających, czyli egzemplów). Często o treści frywolnej, zamknięte dowcipną pointą, z zaznaczoną bardziej lub mniej tendencją satyryczno-dydaktyczną. Gatunek narracyjny, żywotny szczególnie w lit. renesansowej, kiedy powstawały całe cykle f. oparte na motywach antycznych i późniejszych.

Nazwę gatunku stworzył humanista włoski F. Poggio Bracciolini, którego zbiór Liber facetiarium (1470) wprowadził f. do literatury.

W Polsce formę tę uprawiał m.in. Ł. Górnicki w Dworzaninie polskim (1566), anonimowy zbiór Facecyje polskie, oprac. ok. 1570 r., był wielokrotnie wznawiany w ciągu XVII w. Gatunek ten związany jest z żywą tradycją, zapis jest tylko formą pomocniczą, bo tak naprawdę liczy się „aktorska umiejętność wykonawcy”. Górnicki w Dworzaninie polskim pisał:

[...] jądro tej trefności a wdzięczności wszytka w tym jest, aby człowiek powiedając, jako się rzecz w sobie miała, umiał wyrazić twarz, słowa, obyczaje i sprawę wszytkę tego, o kim mówi, iżby ci, którzy słuchać będą, zapomniawszy się mnimali, że to przed oczyma ich teraz się dzieje.

Anegdoty znajdujemy u pisarzy sowizdrzalskich (np. u Jana z Kijan), ale i w dziełach historyków. Korzystają z niej kaznodzieje i politycy.

Anegdota moralizatorska. W gatunek ten wpisuje się np dzieło Józefa Wereszczyńskiego (tytuł czternastowyrazowy, początek: Gościniec pewny.. (1585):) W utworze tym wykorzystuje m.in. motywy z Facecji polskich dla zilustrowania swych wywodów (które czyni ponieważ jest opatem benedyktynów w Sieciechowie, biskupem kijowskim i publicystą). W Gościńcu pewnym jest np. bardzo karykaturalnie przedstawiona sylwetka Reja- heretyka i żarłoka.

Anegdoty erudycyjne (są to głównie a. antyczne), w zbiorku Krótkie powieści, które zową Apoftegmata, księgi cztery (1599) wydał Bieniasz Budny (dzieło wydane w 1614, wielokrotnie wznawiane, co świadczy o ogromnej popularności).

              Facecje babińskie. Nazwa wzięta od powstałego w wiosce Babin pod Lublinem klubu humorystycznego( typ salonu ziemiańskiego, gromadzącego ludzi dowcipnych). Założyli go: Stanisław Pszonka i Piotr Kaszowski (XVIw).

W gatunku tym dominuje czysty „kawał”, humor fantazyjny. „Najczęściej są to opowieści o nieprawdopodobnych przygodach myśliwych”. Z czasem pojawia się w nich także motyw makabry (np. opowieść o Tatarzynie, który szył pantofle ze skóry ściągniętej z kobiecych piersi).

Kazania

Schyłek XVI w. to czas ożywionej działalności pisarzy katolickich (była to potrydencka fala reakcji katolickiej). W roku 1612 ukazała się podręczna książka dla twórców kazań jezuity Szymona Wysockiego pt. Wielkie zwierciadło przykładów,  wznawiana w XVII wieku parokrotnie. Była to polska wersja sławnego już w XV wieku Magnum speculum exemplorum.

Najwybitniejszym kaznodzieją wczesnego baroku był ks. Piotr Skarga (1536-1612). Cała jego twórczość uwikłana jest w  analizę kultury społecznej, która miała ulec przemianie. Ta idea wiodła do konfliktu ze szlachtą, której system kulturowy został zaatakowany (np. „Nic szlacheckiego, nic żołnierskiego nie poczynają, krew tylo domową i braterską rozlewać umieją”). Taki pamflet na szlachtę pojawia się np. w Kazaniu ósmym. W Kazaniach sejmowych(1597) mówi o nieuniknionej groźbie upadku kraju. Przekreśla wartość obywatelską szlachty.

Prekursorem nowej, barokowej poetyki kaznodziejskiej był  dominikanin, trzydzieści lat młodszy od Skargi,  ks.  Fabian Birkowski. Nie przypadkowo pozostawał on w kontaktach z europejskim teoretykiem nowej retoryki Lipsiusem. W obrębie takiej retoryki (bogactwa środków) nastąpiło odrodzenie egzemplów kaznodziejskich (tępionych przez renesans)

Ks. Fabian Birkowski(1566-1636) :Kazanie O świętych obrazach, jako mają być szanowane (1629 ) podobne do wcześniejszego kazania Jakuba Wujka a związane ze sporem  o sztukę religijną (której przeciwnikami byli kalwini). Wujek wtedy bronił ikonografii kościelnej, używając praktycznego argumentu:” Człowiek na tym świecie nie może myślić o żadnej rzeczy bez umyślnego obrazu, który sobie imaginuje i wyraża w głowie”. Kaznodzieje bronili malarzy religijnych ponieważ im przyświecał ten sam cel: zobrazowanie w wyobraźni ludzi prawd wiary i reguł postępowania. Ich mowy przybierały taką formę, by pozostawała w pamięci. Stąd i niezwykłe przykłady, frapujące opowieści. Najbardziej jest to widoczne w kazaniach pogrzebowych, gdzie posługiwano się np. anegdotą o wybranych epizodach z życia zmarłego.

Birkowski (uczeń i współtwórca legendy ks. Piotra Skargi) kontynuuje tą myśl, ale już w postaci rozwiniętej teorii barokowej sztuki jako środka perswazji.  Takie przesłanki wpłynęły na styl Birkowskiego, w jego sposobach obrazowania i metaforyce. Kościół ma u niego potoczny, sarmacki wyraz: niebo to doskonała Rzeczpospolita. Chrystus jest wojewodą… Dwa jego podstawowe zbiory kazań to: Orationes ecclesiasice (1622) i Kazania na niedzielę i święta doroczne (1620). Kaznodzieja objaśniał dogmatykę opierając się na scholastyce. Za wzór stawial męczenników, zgodnie z barokową apoteozą cierpienia, atakował herezje, przestrzegał młodzież przed lekturą Erazma i Scaligera. Atakował malarzy świeckich. Po śmierci Skargi stał się jego następcą, ideologiem przemiany. Jego kazania pogrzebowe, to cykl portretów nagrobnych, w których budował wzorce osobowe.

Ks. Jacek Majakowski( 1597-1647), dominikanin. Jego kazania o tyle były ciekawe, że opierały się na jednym koncepcie, rozwijanym do ostateczności. Podstawą konceptu mogła być np. kokoszka. Ksiądz wprowadzał narratora, który wędruje z kokoszką jako prezentem i odwiedza różne stany. Każdy stan w różny sposób porównuje do tej kury

Początki powieści. Cervantesa Don Kichote.

Jako że prof. Borowski definicji czasem wymaga :

Powieść - długi utwór narracyjny, opisujący zwykle rozbudowany ciąg zdarzeń. Praprzodkiem współczesnej powieści był średniowieczny epos rycerski i romans. Pierwsze dzieła powieściowe zaczęły powstawać w XVI w. Najbardziej popularna postać powieści, zwana powieścią klasyczną powstała w drugiej połowie XIX wieku. Powieść do dzisiaj stanowi najbardziej popularny gatunek literacki, z którego w dużym stopniu wywodzi się film fabularny.

Klasyczna powieść jest pisana prozą, w której występują liczne dialogi, opisy akcji i natury i jest podzielona na rozdziały liczące od kilku do kilkudziesięciu stron. Całość liczy od ok. 100 do ok. 500 stron maszynopisu. Klasyczna powieść posiada wszystkowiedzącego, anonimowego narratora i wielowątkową, liniową, chronologiczną fabułę. Wiele powieści, zwłaszcza współczesnych świadomie odchodzi od tego klasycznego schematu.

Staropolski wyraz „powieść” używany w w. XVI był dokładnym tłumaczeniem łacińskiego terminu narratio (narracja) i miał wówczas sens dzisiejszego pojęcia „opowiadanie”. Prawie  w każdej odmianie mowy retoryka przewidywała miejsce dla narratio , czyli dla opowiedzenia o przedmiocie wystąpienia. Tak więc i nowoczesną powieść zawdzięczamy retoryce.

Polska

1. Wzorem dla literatury barokowej była epika rycerska. W Polsce próby te nie były zadowalające, za to pojawiła się ok. XVII w moda na epikę romansową. Romans podejmował bowiem problem prawa do ziemskiej miłości, nie w formie metaforycznej, lecz narracyjnej.

2. Następuje więc kryzys eposu rycerskiego. Rozpoczyna się pierwszy etap formowania nowoczesnej formy epickiej – powieści.

3. Kierunek przemian polskiej epiki wspomagany jest przez wpływy romańskie. W dojrzałym baroku najważniejszym dla literatury źródłem są wzory włoskie, wśród nich Gofred Tassa. Jan Bojanowski na wzór oktawy Tassa pisał Naumachię chocimską (ale był to trzeciorzędny poeta, a dzieło niezbyt udane).

4.Druga próba (pisania na wzór Tassa) to Oblężenie Jasnej Góry Częstochowskiej: epos napisany przed 1673r. przypisywany różnym autorom, a wydany pod nazwiskiem Walentego Dymalskiego.

Autor  wprowadza  „poemata” i „koncepty”, to fantazyjne wątki romansowe wzorowane są na Gofredzie. W jednym poemacie kronikarsko ujmowana prawda o oblężeniu Jasnej Góry i poetyckie zmyślenie, romansowe przygody.  Mieszając w jednym utworze to, na co był popyt (romans), z narracją dokonał  próby przystosowania tradycji epiki rycerskiej , jednak społeczny popyt na romans zadecyduje o późniejszych przemianach epiki. Tak więc do polskiego eposu rycerskiego wszechwładnie wtargnęła społeczna publicystyka, zmieniając w istocie poetykę gatunku.

Na gruncie europejskim za pierwszą powieść uznaje się Don Kichote Cervantesa.

Dzieło to ukazuje ewolucję formy epickiej. Jest to krzyżówka eposu z przyziemną prozą gawędy komicznej. Końcowy efekt to powieść europejska. Miejscem akcji jest Hiszpania, czas: lata od 1605-1615.

Don Kichote zalicza się do bardzo wczesnego, bardzo prymitywnego typu powieści. Jest blisko spokrewniony z powieścią pikarejską od picaro – po hiszp. łotr. Powieść łotrzykowska ma za bohatera powsinogę, wydrwigrosza, albo jeszcze innego amatora przygód. Bohater ów realizuje mniej lub bardziej antyspołeczną lub aspołeczną misję, wędrując  from job to job, przez serię barwnych, luźno powiązanych epizodów, w których element komiczny wyraźnie dominuje nad zmysłem lirycznym bądź tragicznym. Znamienne jest to, że autor wybierając takiego bohatera (a tworzy w czasach społecznego ucisku, gdy przesłanie moralne jest dekretowane przez Kościół), zrzuca z siebie odpowiedzialność za społeczno-religijno-polityczne zaplecze swego bohatera, ponieważ włóczęga, awanturnik lub wariat to osoba aspołeczna i nieodpowiedzialna. (Korzystałam w Wykładów o Don Kichocie Nabokova)