Zjawisko choroby.pdf

(1418 KB) Pobierz

Medycyna Pracy 2016;67(4):545–555

http://medpr.imp.lodz.pl

http://dx.doi.org/10.13075/mp.5893.00512

PRACA POGLĄDOWA

Marcin P. Biernacki

Robert S. Kennedy

Łukasz Dziuda

ZJAWISKO CHOROBY SYMULATOROWEJ

ORAZ JEJ POMIAR NA PRZYKŁADZIE KWESTIONARIUSZA

DO BADANIA CHOROBY SYMULATOROWEJ – SSQ

SIMULATOR SICKNESS AND ITS MEASUREMENT WITH SIMULATOR SICKNESS QUESTIONNAIRE (SSQ)

Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej / Military Institute of Aviation Medicine, Warszawa, Poland

Zakład Psychologii i Bezpieczeństwa Lotów / Department of Psychology and Flight Safety

RSK Assessments, Inc., Orlando, FL, USA

Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej / Military Institute of Aviation Medicine, Warszawa, Poland

Zakład Techniczny Badań Lotniczo-Lekarskich i Symulatorów Lotniczych / Technical Department of Aeromedical Research

and Flight Simulators

Streszczenie

Jednym z najczęściej stosowanych narzędzi do badania choroby symulatorowej jest Kwestionariusz Choroby Symulatorowej

(Simulator Sickness Questionnaire – SSQ) autorstwa Kennedy’ego i wsp. (1993). Mimo niewątpliwej popularności tego narzędzia

kwestionariusz nie doczekał się standaryzacji ani przekładu umożliwiającego jego stosowanie w badaniach w Polsce. Celem ar-

tykułu jest przybliżenie kwestionariusza SSQ polskim czytelnikom, zarówno badaczom, jak i praktykom. W jego pierwszej czę-

ści omówiono badania z zastosowaniem SSQ, natomiast w drugiej przedstawiono procedurę badania SSQ i zaprezentowano SSQ

wraz ze sposobem obliczania przykładowych wyników. Med. Pr. 2016;67(4):545–555

Słowa kluczowe:

mdłości, dezorientacja, zaburzenia okulomotoryczne, choroba symulatorowa, symulatory,

kwestionariusz SSQ

Abstract

One of the most common methods for studying the simulator sickness issue is the Simulator Sickness Questionnaire (SSQ)

(Kennedy et al., 1993). Despite the undoubted popularity of the SSQ, this questionnaire has not as yet been standardized and trans-

lated, which could allow us to use it in Poland for research purposes. The aim of our article is to introduce the SSQ to Polish read-

ers, both researchers and practitioners. In the first part of this paper, the studies using the SSQ are discussed, whereas the second

part consists of the description of the SSQ test procedure and the calculation method of sample results. Med Pr 2016;67(4):545–555

Key words:

nausea, disorientation, oculomotor disturbances, simulator sickness, simulators,

Simulator Sickness Questionnaire (SSQ)

Autor do korespondencji / Corresponding author: Marcin P. Biernacki, Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej,

Zakład Psychologii i Bezpieczeństwa Lotów, ul. Krasińskiego 54, 01-755 Warszawa, e-mail: mpbiernacki@gmail.com

Nadesłano: 28 sierpnia 2013, zatwierdzono: 11 grudnia 2013

WSTĘP

Obecnie już chyba nikogo nie trzeba przekonywać, że

symulatory są i będą coraz częściej stosowane – zarów-

no w badaniach naukowych, wyborze operatorów, jak

i szkoleniach z udziałem kierowców samochodów oso-

bowych, ciężarowych i uprzywilejowanych, pilotów sa-

molotów oraz operatorów urządzeń (np. wózków wi-

dłowych). W przypadku badań naukowych stosowanie

symulatorów ma tę niewątpliwą zaletę, że umożliwia

(we względnie kontrolowanym i bezpiecznym środo-

wisku) rejestrowanie wielu zmiennych fizjologicznych

i związanych z samym procesem wykonania zadania.

Najczęściej bada się następujące zmienne fizjologiczne:

wskaźniki okulograficzne, sercowo-naczyniowe i zwią-

zane z reakcją skórno-galwaniczną [1–5].

Finansowanie / Funding: praca realizowana ze środków na naukę w latach 2011–2013 jako projekt badawczy nr 2591/B/T00/2010/40 pn. „Iden-

tyfikacja i badanie czynników wpływających na występowanie choroby symulatorowej u kierowców i pilotów wojskowych podczas treningu na

symulatorach”. Kierownik projektu: dr hab. inż. Łukasz Dziuda.

546

M. Biernacki i wsp.

Nr 4

W trakcie badań na symulatorach możliwe jest bada-

nie procesu zmęczenia, obciążenia pracą i wpływu okre-

ślonego rodzaju substancji (w tym psychoaktywnych) na

zdolność człowieka do wykonywania czynności opera-

torskich [6–9]. Badania te w efekcie końcowym przybli-

żają nas do lepszego zrozumienia mechanizmów odpo-

wiedzialnych za błąd człowieka, a także mogą stanowić

cenne źródło wiedzy na temat ograniczeń człowieka wy-

nikających ze środowiska, w jakim funkcjonuje. Tym sa-

mym wyniki takich badań są istotnym źródłem wiedzy

dla lekarzy i psychologów pracy.

Przykładem takiego zastosowania symulatorów

mogą być badania nad uwarunkowaniami powstawa-

nia błędów w kierowaniu pojazdów przez osoby star-

sze [10–12]. Badania te wykazały, że w przypadku star-

szych kierowców szczególną barierę stanowią warunki,

które są związane z obciążeniem poznawczym (wykony-

wanie skrętu w lewo, włączanie się do ruchu, pokonanie

nieoznakowanego skrzyżowania). Starsi kierowcy kom-

pensują jednak te braki poprzez planowanie zadania,

czyli na strategicznym poziomie podejmowania decyzji.

Przykładem takiego zachowania jest wcześniejsze zapla-

nowanie podróży, uwzględnienie potencjalnych trudno-

ści na drodze itp. Takie planowanie pozwala więc na mi-

nimalizowanie ryzykownych decyzji [10–12].

Stosując symulatory – zarówno w badaniach, selek-

cji, jak i szkoleniach – nie sposób uciec od problema-

tyki choroby symulatorowej [13,14]. Przyjmuje się, że

do choroby symulatorowej dochodzi wtedy, gdy infor-

macje ze wszystkich zmysłów pomocnych w orientacji

w przestrzeni i percepcji ruchu pozostają w konflikcie

z tym, co było przedmiotem wcześniejszego doświad-

czenia danej osoby [13,14]. Zakłada się, że kiedy ope-

rator wykonuje zadanie w nowym otoczeniu (w tym

przypadku na symulatorze), wzór informacji o ruchu,

jaki wykonywał do tej pory, pozostaje w konflikcie

z tym, co jest prezentowane w środowisku symulatoro-

wym. Ta niezgodność między obecną informacją sen-

soryczną a tym, na co był nastawiony system percepcyj-

ny badanego, powoduje chorobę symulatorową.

Należy pamiętać, że w przypadku selekcji zjawisko

choroby symulatorowej może zaburzyć wynik badania,

prowadząc do błędnych wniosków. Z kolei w przypad-

ku badań naukowych zjawisko choroby symulatorowej

może zaburzać zarówno rejestrację zmiennych fizjolo-

gicznych, jak i sam proces wykonania zadania. W wa-

runkach szkoleniowych choroba symulatorowa może

wywołać efekt odwrotny od założonego. Oznacza to, że

jej występowanie może zaburzać proces szkolenia lub

też stanowić przeciwwskazanie do wykonywania za-

dań w warunkach rzeczywistych. Nie bez powodu za-

leceniem formułowanym po ekspozycji na warunki sy-

mulowane jest unikanie przez badanego prowadzenia

pojazdu w tym samym dniu. Wyżej wspomniane ogra-

niczenia oczywiście nie negują rozwoju i potrzeby sto-

sowania symulatorów, a raczej sugerują kontrolowanie

choroby symulatorowej [15].

BADANIA Z ZASTOSOWANIEM SSQ

Jednym z zasadniczych aspektów badań na symula-

torach jest to, w jaki sposób różne warunki badania

wpływają na nasilenie objawów choroby symulatoro-

wej. Wśród warunków badania należy wyszczególnić

związane zarówno z ruchomością platformy, jak i ro-

dzajem bodźców wzrokowych.

Sharples i wsp. [16] przeprowadzili badanie, w któ-

rym postanowili sprawdzić, czy nasilenie objawów cho-

roby symulatorowej zmienia się w zależności od wa-

runków wizualnych. Do oceny symptomów choro-

by symulatorowej zastosowano Kwestionariusz Cho-

roby Symulatorowej (Simulator Sickness Questionna-

ire – SSQ) [17] (tłumaczenie narzędzia – zał. 1). Wy-

niki uzyskane w badaniu wykazały, że stosowanie

wyświetlaczy montowanych na głowie (head moun-

ted displays – HMD) w 60–70% przypadków związa-

ne było ze wzrostem symptomów choroby symulato-

rowej. Porównanie użycia HMD z zastosowaniem wa-

runków statycznych w badaniu symulatorowym wyka-

zało istotną zmianę w nasileniu symptomów opisanych

przez badanych na skali mdłości (M), a w przypadku

porównania HMD z warunkami prezentacji z wyko-

rzystaniem sceny realizmu (reality theatre) zaobserwo-

wano wzrost nasilenia symptomów mdłości, zaburzeń

okulomotorycznych (O) i dezorientacji (D) [16].

U osób, które proszono o pasywną obserwację oto-

czenia, w porównaniu z osobami proszonymi o aktyw-

ną kontrolę ruchów w warunkach symulowanych, za-

obserwowano również wzrost nasilenia objawów cho-

roby symulatorowej, szczególnie zaburzeń okulomoto-

rycznych i ogólnych symptomów [16].

Podobne wyniki – wskazujące na zwiększone na-

silenie objawów choroby symulatorowej w przypadku

stosowania HMD w porównaniu z tradycyjnymi symu-

latorami – uzyskali Kennedy i wsp. [18]. Nasilenie obja-

wów choroby symulatorowej zmienia się również w za-

leżności od rodzaju użytego symulatora. Drexler [19]

porównał objawy choroby symulatorowej u osób ba-

danych z wykorzystaniem symulatora samolotu, śmi-

głowca i samochodu. Największe nasilenie objawów

Nr 4

Kwestionariusz do badania choroby symulatorowej

547

związanych z dezorientacją obserwowano w przypad-

ku stosowania symulatora samochodu, natomiast w sy-

mulatorze samolotu i śmigłowca najwyższy poziom do-

legliwości u badanych dotyczył zaburzeń okorucho-

wych. Poziom dolegliwości związanych z mdłościami

był natomiast zbliżony we wszystkich warunkach ba-

dania. W przypadku stosowania symulatora samocho-

du największe dolegliwości dotyczyły zaburzeń oku-

lomotorycznych, następnie dezorientacji, a najmniej-

sze – mdłości (profil SSQ = D > O > M).

Poza sposobem prezentacji bodźców wzrokowych

kolejnym czynnikiem branym pod uwagę w badaniach

nad chorobą symulatorową jest rodzaj zastosowanej

platformy (platformy statyczne (fixed based) vs plat-

formy ruchome (motion based)). W przypadku badań

na symulatorach, w których wykorzystuje się platfor-

my statyczne, informacja dotycząca ruchu dostarczana

jest osobie badanej poprzez bodźce wzrokowe. Z kolei

platformy ruchome stosowane są w celu jeszcze lepsze-

go odzwierciedlenia realizmu badania.

W przypadku platform ruchomych informacje do-

tyczące ruchu są dostarczane poprzez bodźce wzroko-

we i uzupełniane przez zmiany w położeniu platformy,

które wywołują wrażenie przyspieszenia i przechyla-

nia [20]. Curry i wsp. [21] postanowili ocenić różnice

w nasileniu choroby symulatorowej w przypadku uży-

cia symulatora samochodu opartego na platformie sta-

tycznej i ruchomej, wyposażonej w 6 stopni swobody

(platform with 6 degrees of freedom – 6DOF). Anali-

za wyników wykazała, że nasilenie objawów choroby

symulatorowej było wyższe u badanych w przypadku

platformy statycznej niż platformy ruchomej. W obu

przypadkach profil poszczególnych podskal SSQ był

natomiast taki sam (D > O > M).

Z kolei inne badania wskazują, że kiedy postrzegany

ruch opiera się tylko na bodźcach wzrokowych (jak to

ma miejsce w przypadku platform statycznych), obser-

wowane jest głównie nasilenie mdłości [22,23]. Stoner

i wsp. [20] zwracają również uwagę, że stosowanie plat-

form ruchomych może nie przynosić pożądanych efek-

tów w szkoleniu w porównaniu z platformami statycz-

nymi, a nawet nasilać dolegliwości choroby symulato-

rowej. Badania nad wpływem rodzaju symulowanego

ruchu na objawy choroby symulatorowej powinny być

w dalszym ciągu podejmowane.

Kolejne pytanie podkreślane w badaniach dotyczą-

cych zjawiska choroby symulatorowej dotyczy tego, jak

długo u badanych utrzymują się skutki ekspozycji na

warunki symulowane i jak szybko pojawiają się symp-

tomy choroby symulatorowej.

Na przykład Min i wsp. [4] oceniali poziom choro-

by symulatorowej, szacowanej za pomocą SSQ i wskaź-

ników psychofizjologicznych, w 5-minutowych interwa-

łach w trakcie zadania na symulatorze wykonywanego

przez 60 min. Analiza wyników wykazała, że subiektyw-

nie odczuwane symptomy choroby symulatorowej doty-

czące mdłości, dezorientacji i ogólnego poziomu cho-

roby symulatorowej pojawiały się już po 10 min trwa-

nia badania, a w przypadku zaburzeń okulomotorycz-

nych – po 15 min. Co więcej, nasilenie objawów wzrasta-

ło prostoliniowo wraz z kolejnym pomiarem. Wynik po-

twierdza, że choroba symulatorowa jest ściśle związana

z czasem spędzonym w symulatorze [14,24–26]. Z kolei

zróżnicowanie w zmiennych fizjologicznych było obser-

wowane już po 5 min od rozpoczęcia badania [4]. Ozna-

cza to, że ocena subiektywna jest opóźniona w stosunku

do odpowiedzi wskaźników fizjologicznych.

Wykazanie, że zmiany w parametrach fizjologicz-

nych następują szybciej niż subiektywne odczucia osób

badanych, może pomóc w rozpoznawaniu wczesnych

oznak choroby symulatorowej. Nasilanie się choro-

by symulatorowej i występowanie zmian w poziomie

zmiennych fizjologicznych wraz z czasem trwania ba-

dania na symulatorze nasuwa pytanie o okres, przez

jaki choroba symulatorowa utrzymuje się po zakończe-

niu badania na symulatorze.

Zagadnieniem tym zajmował się m.in. Muth [27],

który ocenił poziom funkcji poznawczych oraz prze-

prowadzał próbę Romberga i test dynamicznej ostro-

ści widzenia przed badaniem na symulatorze i po bada-

niu – bezpośrednio i po 2 godz., 4 godz., 6 godz., 8 godz.

i 24 godz. Analiza wyników wykazała, że ekspozycja

na warunki symulatorowe skutkowała pogorszeniem

w funkcjonowaniu poznawczym. Pogorszenie to było

szczególnie widoczne w czasie 2–4 godz. od zakończe-

nia ekspozycji na warunki symulatorowe. Z kolei zmiany

w parametrach fizjologicznych były widoczne 1–2 godz.

od zakończenia badania.

Z kolei Batzley i wsp. [28] w analizie przeprowa-

dzonej wśród 700 osób wykazał, że objawów choro-

by symulatorowej doświadczało 45% z nich. Ponad-

to 25% symptomów tej choroby utrzymywało się po-

nad 1 godz., a 8% symptomów – ponad 6 godz. od za-

kończenia badania na symulatorze. Wyniki badania

przeprowadzonego przez Dziudę i wsp. [14] wskazują

natomiast, że do nasilenia objawów choroby symula-

torowej prowadzi dodanie w badaniu na symulatorze

bodźców mających na celu symulowanie rzeczywistego

ruchu. Poziom choroby symulatorowej w trakcie bada-

nia z wykorzystaniem platformy ruchomej był wyższy

548

M. Biernacki i wsp.

Nr 4

niż w przypadku platformy statycznej. Różnice doty-

czyły głównie zaburzeń okulomotorycznych i ogólne-

go poziomu choroby symulatorowej. Dziuda i wsp. [14]

nie stwierdzili natomiast istotnych statystycznie różnic

między warunkami, w których bodźce wzrokowe były

zaburzone, a warunkami z dobrą widocznością na plat-

formie ruchomej i statycznej.

Analiza wyników uśrednionych z wszystkich po-

miarów dla poszczególnych warunków badania wy-

kazała ponadto, że w przypadku warunków ze złą wi-

docznością profil SSQ miał postać M > D > O, nato-

miast w przypadku warunków z dobrą widocznością

zarówno w platformie ruchomej, jak i statycznej pro-

fil SSQ był następujący: D > O > M. Przy tym średni po-

ziom D i O był zbliżony w obu przypadkach.

Kolejnym problemem podjętym w cytowanym ba-

daniu był czas utrzymywania się w czasie objawów cho-

roby symulatorowej [15]. Najwyższy poziom w przy-

padku dolegliwości związanych z mdłościami obserwo-

wano po 2 min i po 0,5 godz. po opuszczeniu symula-

tora, a w przypadku dezorientacji – po 2 min po opusz-

czeniu symulatora. Najdłużej utrzymywały się zabu-

rzenia okulomotoryczne, które trwały aż do wieczora.

Zaburzenia okulomotoryczne i ogólny poziom choroby

symulatorowej najdłużej utrzymywały się w przypad-

ku korzystania w badaniach z platformy ruchomej.

Profile SSQ uzyskane w badaniu Sharples i wsp. [16]

w przypadku użycia platformy ruchomej i statycznej

są takie same jak zaprezentowane w pracy Curry’ego

i wsp. [21]. Profil SSQ dla platformy ruchomej uzyskany

w badaniu Dziudy i wsp. [14] jest zdecydowanie wyższy

niż profil dla platformy statycznej. Co więcej, zbliżone

średnie wartości symptomów dezorientacji i zaburzeń

okulomotorycznych dla różnych warunków badania

nie muszą świadczyć, że dolegliwości te mają taki sam

przebieg w czasie. Dolegliwości związane z dezorienta-

cją w wyniku badania z platformą ruchomą gwałtow-

nie nasilają się u badanego bezpośrednio po zakończe-

niu zadania na symulatorze, po czym stopniowo ulega-

ją obniżeniu. Także zaburzenia związane z narządem

wzroku na skutek ekspozycji na te same warunki ba-

dania nasilają się tuż po zakończeniu zadania, jednak

utrzymują się dłużej, aż do wieczora.

Wyniki uzyskane w badaniu Dziudy i wsp. [14]

są interesujące w kontekście danych zaprezentowa-

nych przez Batzleya i wsp. [28], którzy wykazali,

że 25% symptomów choroby symulatorowej utrzymy-

wało się ponad 1 godz., a 8% symptomów ponad 6 godz.

od zakończenia badania na symulatorze. Bardzo moż-

liwe, że utrzymywanie się symptomów przez dłuższy

czas dotyczy szczególnie dolegliwości związanych z za-

burzeniami okulomotorycznymi. Kwestia ta wymaga

jednak dalszych badań.

KONSTRUKCJA SSQ

Jednym z najczęściej stosowanych narzędzi do oce-

ny stopnia choroby symulatorowej jest SSQ opraco-

wany przez Kennedy’ego i wsp. oraz opublikowany

w 1993 r. [17]. Mimo popularności kwestionariusz nie

doczekał się dotąd standaryzacji ani przekładu umoż-

liwiającego jego stosowanie w badaniach w Polsce. Jego

tłumaczenie po raz pierwszy jest więc publikowane

w niniejszym artykule (zał. 1).

Tłumaczenie SSQ na język polski przebiegało

w 2 etapach:

− tłumaczenie z języka angielskiego na język polski

przez 3 niezależnych tłumaczy,

− stworzenie jednej, uzgodnionej między tłumacza-

mi, wersji kwestionariusza w języku polskim.

Kwestionariusz składa się 8 pytań i obejmuje 26 ob-

jawów choroby symulatorowej. Zadanie osoby bada-

nej z wykorzystaniem SSQ polega na subiektywnej oce-

nie nasilenia występujących u niej konkretnych obja-

wów. Wykorzystywana jest do tego 4-stopniowa ska-

la (zał. 1):

wcale – brak symptomów choroby symulatorowej,

niewielki – niewielkie symptomy choroby symula-

torowej,

umiarkowane – umiarkowane symptomy choroby

symulatorowej,

znaczący – poważne symptomy choroby symula-

torowej.

Wynik z SSQ obejmuje zarówno ogólny poziom cho-

roby symulatorowej (SSQ total – wynik ogólny (WO)),

jak i składające się na niego wskaźniki dla poszczegól-

nych (nieortogonalnych względem siebie) skal:

mdłości (M) – symptomy: ślinotok, pocenie się,

mdłości, dolegliwości żołądkowe i bekanie;

zaburzenia okulomotoryczne (O) – symptomy: zmę-

czenie, ból głowy, zmęczenie oczu oraz trudności

z koncentracją;

dezorientacja (D) – symptomy: zawroty głowy, uczu-

cie odurzenia (zarówno przy otwartych, jak i za-

mkniętych oczach) i zamazane (nieostre) widzenie.

Niewątpliwą zaletą SSQ jest to, że jest to narzędzie

obejmujące wiele objawów (podobnie jak wieloobjawo-

wa jest choroba symulatorowa), które pozwala na po-

równanie różnych symulatorów czy grup badanych.

W znacznym stopniu ułatwia to formułowanie wnio-

Nr 4

Kwestionariusz do badania choroby symulatorowej

549

sków z przeprowadzonych badań. Badania nad wpro-

wadzeniem SSQ do oceny choroby symulatorowej prze-

prowadzono na podstawie imponującej liczby 1119 re-

jestracji przeprowadzonych na symulatorach dla prób

zależnych (analiza pretest–posttest) [17]. Dane zebrano

z badań przeprowadzonych na symulatorach śmigłow-

ców i samolotów myśliwskich – zastosowane w bada-

niach symulatory umieszczone były na ruchomej plat-

formie z 6DOF. Wyniki analiz wskazują, że SSQ jest

narzędziem w zadowalającym stopniu trafne i rzetelne.

OBLICZANIE WYNIKU

Pierwszym krokiem przy obliczaniu SSQ jest zamia-

na wyników na postać liczbową. Skale SSQ wyrażone

są na 4-stopniowej skali Liekerta (gdzie 0 oznacza wca-

le, 1 – niewielki, 2 – umiarkowany, 3 – znaczący).

Mimo że SSQ obejmuje 27 pozycji, nie wszystkie

znalazły swoje przyporządkowanie do 3 wcześniej wy-

mienionych czynników składających się na chorobę

symulatorową (mdłości, okulomotoryka, dezorienta-

cja). W przykładach obliczania SSQ (zał. 2 i 3) symp-

tomy dotyczące mdłości oznaczono Ms, okulomotory-

ki – Os, a dezorientacji – Ds. Obok kolumn Ms, Os i Ds

umieszczono kolumny M, O, D, do których wpisano

wartości surowe dla danego symptomu (w skali 0–3).

Obliczając wynik dla SSQ, należy dodać wartości suro-

we dla danych symptomów przypisanych określonemu

czynnikowi i ich sumę pomnożyć przez przypisane im

wagi. Dla poszczególnych skal wynoszą one:

M – 9,54;

O – 7,58;

D – 13,92;

wynik ogólny (WO) – 3,74.

PIŚMIENNICTWO

1. Brookhuis K.A., de Waard D.: Measuring physiolo-

gy in simulators. W: Fisher D.L., Rizzo M., Caird J.K.,

Lee J.D. [red.]. Handbook of driving simulation for en-

gineering, medicine, and psychology. CRC Press, Boca

Raton 2011, ss. 17.1–17.10

2. Haarmann A., Boucsein W., Schaefer F.: Combining

electrodermal responses and cardiovascular measures

for probing adaptive automation during simulated

flight. Appl. Ergon. 2009;40(6):1026–1040, http://dx.doi.

org/10.1016/j.apergo.2009.04.011

3. Zużewicz K., Saulewicz A., Konarska M., Kaczorowski Z.:

Heart rate variability and motion sickness during

forklift simulator driving. Int. J. Occup. Saf. Ergon.

2011;17(4):403–410, http://dx.doi.org/10.1080/10803548.

2011.11076903

4. Min B.-C., Chung S.-C., Min Y.-K., Sakamoto K.: Psy-

chophysiological evaluation of simulator sickness evo-

ked by a graphic simulator. Appl. Ergon. 2004;35(6):

549–556, http://dx.doi.org/10.1016/j.apergo.2004.06.002

5. Brookhuis K.A., de Waard D.: Monitoring drivers’ men-

tal workload in driving simulators using physiological

measures. Accid. Anal. Prev. 2010;42:898–903, http://

dx.doi.org/10.1016/j.aap.2009.06.001

6. Brooks J.O., Goodenough R.R., Crisler M.C., Klein N.D.,

Alley R.L., Koon B.L., i wsp.: Simulator sickness during

driving simulation studies. Accid. Anal. Prev. 2010;42(3):

788–796, http://dx.doi.org/10.1016/j.aap.2009.04.013

7. Davenne D., Lericollais R., Sagaspe P., Taillard J., Gau-

thier A., Espié S. i wsp.: Reliability of simulator driving

tool for evaluation of sleepiness, fatigue and driving per-

formance. Accid. Anal. Prev. 2012;45:677–682, http://

dx.doi.org/10.1016/j.aap.2011.09.046

8. Siedlecka J., Bortkiewicz A.: Zastosowanie symulato-

rów jazdy samochodem w ocenie ryzyka wypadku u kie-

rowców z obturacyjnym bezdechem sennym. Med. Pr.

2012;63(2):229–236

9. Andysz A., Waszkowska M., Merecz D., Drabek M.: Za-

stosowanie symulatorów jazdy w badaniach psycholo-

gicznych. Med. Pr. 2010;61(5):573–582

10. Devlin A., McGillivray J., Charlton J., Lowndes G.,

Etienne V.: Investigating driving behaviour of older driv-

ers with mild cognitive impairment using a portable

driving simulator. Accid. Anal. Prev. 2012;49:300–307,

http://dx.doi.org/10.1016/j.aap.2012.02.022

11. Biernacki M., Tarnowski A.: The effect of age and per-

sonality on the main cognitive processes in drivers. Int.

J. Occup. Med. Environ. Health. 2011;24(4):367–379,

http://dx.doi.org/10.2478/s13382-011-0035-x

12. Andysz A., Merecz D.: Zdolności wzrokowe starszych

kierowców – przegląd badań symulatorowych. Med. Pr.

2012;63(6):677–687

13. Biernacki M., Dziuda Ł.: Choroba symulatorowa jako

realny problem badań na symulatorach. Med. Pr.

2012;63(3):377–388

14. Dziuda Ł., Biernacki M.P., Baran P.M., Truszczyń-

ski O.E.: The effects of simulated fog and motion on

simulator sickness in a driving simulator and the dura-

tion of after-effects. Appl. Ergon. 2014;45(3):406–412,

http://dx.doi.org/10.1016/j.apergo.2013.05.003

15. Kennedy R.S., Fowlkes J.E.: Simulator sickness is poly-

genic and polysymptomatic: Implications for research.

Int. J. Aviat. Psychol. 1992;2(1):23–38, http://dx.doi.

org/10.1207/s15327108ijap0201_2

Plik z chomika:

ewalukas

Inne pliki z tego folderu:

Antonovsky-Rozwikłane tajemnice zdrowia.pdf (65969 KB)
Ewa Jarosz, Ewa Wysocka - Diagnoza psychopedagogiczna.pdf (56791 KB)
Okoń Wincenty - Zabawa a rzeczywistość.pdf (17146 KB)
Sęk H. - Zdrowie - Stres - Zasoby.pdf (9993 KB)
lazowska_obciazenie_2_2014.pdf (868 KB)

Zjawisko choroby.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: