Jarosław Utrat-Milecki
Penologia
ang. Penology, fr. Pénologie, niem. Pönologie, hiszp. Penologia, ros. Penołogia
przedruk za zgodą redaktora tomu z: Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, Suplement, red. Tadeusz Pilch, Warszawa, Żak 2010
Przedmiot badań
Penologia jest ogólną nauką o karze. Jako dyscyplina naukowa, przedmiot badań i kształcenia rozwinęła się w ramach nauki prawa karnego. Jej przedmiotem jest przede wszystkim kara kryminalna, czyli kara za zawiniony czyn określony na mocy definicji ustawowej jako przestępstwo. Penologia zalicza się do nauk penalnych podobnie jak (dogmatyczna) nauka prawa karnego materialnego, procesu karnego, prawa karnego wykonawczego i penitencjarnego, kryminalistyka czy kryminologia, polityka kryminalna i penitencjarna. Nazwa tej dyscypliny pochodzi od łacińskiego słowa poena (kara) i słowa greckiego logos (między innymi oznaczającego wiedzę, rozum). Penologię można zatem określić jako usystematyzowaną wiedzę o karze. Jej ustalenia są ważne nie tylko dla prawa karnego, ale też dla ogólnych rozważań na temat kary w naukach społecznych i humanistyce. Penologia zajmuje się bowiem karą jako zinstytucjonalizowanym, złożonym procesem prawno-społecznym (instytucją prawną i społeczną), który ma swoje zróżnicowane formy organizacyjne. Z tej perspektywy kara kryminalna to orzeczony prawomocnie przez niezawisły sąd w imieniu systemu prawno-społecznego (państwa) ustalony prawnie proces intencjonalnego prawno-społecznego potępienia i intencjonalnego zadawania obiektywnie wymiernej osobistej dolegliwości polegającej na urzędowo zorganizowanym pozbawianiu dóbr osoby, która zdaniem sądu wcześniej miała bezprawnie szkodzić temu systemowi w sposób zawiniony naruszając korelujące z daną karą normy sankcjonowane określające byt przestępstwa. W sensie penologicznym spełnienie kary kryminalnej (aktualizacja) zaczyna się od ogłoszenia prawomocnego wyroku i trwa do zakończenia procesu jej wykonania (pełna aktualizacja). Tym niemniej penologię interesuje także ta faza procesu karnego i jego społeczne uwikłania, którą nazwać można „potencjalnością kary”, czyli badanie prawnych i społecznych aspektów oddziaływania na rzeczywistość społeczną czynności urzędowych, których intencją jest doprowadzenie do wymierzenia indywidualnie oznaczonej kary kryminalnej, a więc przede wszystkim podjętych od wszczęcia postępowania ad personam. W sensie penologicznym nadrzędną funkcją kary kryminalnej jest reintegracja naruszonego układu prawno-społecznego. Z tej penologicznej perspektywy rzeczywiste zakończenie oddziaływania kary ma miejsce dopiero wtedy, gdy kończy się wymierne prawnie lub doniosłe społecznie i indywidualnie, mierzalne empirycznie oddziaływanie skutków procesu karania.
Współcześnie terminem penologia obejmuje się: 1) badania społecznych skutków karania (funkcji kary); 2) analizy zagadnień teoretycznych i doświadczeń praktycznych związanych z wewnętrznymi mechanizmami funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, w szczególności więzienia; 3) studia teoretycznych podstaw karania tj. aksjologii, ideologii, racjonalizacji i filozofii kary, a także uzasadniania jej wymiaru i wykonania.
W konsekwencji tych polimorficznych zainteresowań penologia – zależnie od dominującego w danym kraju i czasie nurtu badań i refleksji – zbliża się do: a) rozważań filozoficznych na temat kary, od których odróżnia ją jednak z reguły powiązanie analiz z nauką prawa karnego (jej teorią i dogmatyką), z ogólnym dorobkiem nauk społecznych (socjologii) i wynikami badań empirycznych; b) anglosaskiego nurtu Criminal Justice Studies (czy niemieckiej Sanktionsforschung) lub polskich nauk penitencjarnych sensu largo, a więc prawnych, socjologicznych i pedagogicznych badań funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych rozpatrywanych jednak w jej ramach w szerszym kontekście ideowym i filozoficznym. W najnowszej literaturze szczególnego znaczenia nabrał integrujący dotychczasowy dorobek penologii nurt interdyscyplinarnych badań prawno-społecznych. W studiach tych prowadzi się analizę i poszukuje teoretycznej syntezy prawno karnych, filozoficznych, społecznych, kulturowych, politycznych oraz ustrojowych uwarunkowań kary i polityki kryminalnej. Badania tego rodzaju określa się mianem penologii integralnokulturowej.
Historia
Zadawanie człowiekowi dolegliwości zawsze domagało się usprawiedliwienia. Dlatego zawsze poszukiwano specjalnego usprawiedliwienia kary zarówno jako ogólnej praktyki prawnej i społecznej, jak i jako jednostkowego aktu konkretnego działania. Usprawiedliwienie kary, choć swoiste, nawiązuje do ogólnych podstaw aksjologicznych społeczeństwa, do refleksji na temat dobra i zła, moralności, racjonalności, słuszności, do wizji człowieka i ładu społecznego. Dlatego refleksja na temat kary, w tym szczególnie kary kryminalnej ogniskuje w sobie wiele kwestii ogólnych dotyczących pytań o człowieka i społeczeństwo. Z tego też względu rozważania na jej temat pojawiały się od czasów najdawniejszych w religii, a także w pismach filozofów i wypowiedziach ludzi sztuki. Natomiast systematyczne badania penologiczne rozwijały się w związku z próbami reform systemu prawa karnego i wykonania kar podejmowanymi od XVIII wieku. Reformatorzy dążyli do zastąpienia praktyki penalnej usprawiedliwianej retoryką odwetową, racjonalnymi ideałami resocjalizacji i prewencji antyprzestępczej. Postulowane i wprowadzane przez nich zmiany miały służyć oparciu na tych światłych założeniach racjonalnie opracowanej, kompleksowej polityki kryminalnej i penitencjarnej. Pisma osiemnastowiecznych reformatorów prawa karnego i więziennictwa, Cesarego Beccarii, Johna Howarda czy Jeremiego Benthama, żeby wymienić postacie o charakterze symbolicznym, miały w istocie właśnie charakter społeczno-filozoficznych studiów penologicznych, choć sama nazwa jeszcze nie była stosowana. Dopiero później górę nad reformatorskimi rozważaniami o charakterze społeczno-filozoficznym zaczęły brać prace o charakterze dogmatycznym. Rozwój współczesnej dogmatyki, która dla równowagi badań wymuszała wyodrębnienie studiów społecznych kary, czyli późniejszej penologii, wiąże się szczególnie z pracami Anzelma Feuerbacha z przełomu XVIII i XIX wieku. Ponadto na kształtowanie się penologii jako odrębnej dziedziny dociekań i wykładu wpływ wywarły praktyczne rozważania na temat organizacji wykonania kary pozbawienia wolności. Prowadzono je w ramach badań więzienioznawczych rozwijanych od początku XIX wieku oraz studiów rodzących się wtedy koncepcji praktycznych programów oddziaływania na skazanych (określanych później zbiorczym pojęciem nauk penitencjarnych). Można powiedzieć, że współcześnie tak jak w Starożytności (np. w pismach Platona i Arystotelesa)
rozważania o charakterze społecznym, filozoficznym na temat kary poprzedzały rozważania praktyczne na temat prawa karnego oraz procedury i rytuałów wykonania kary. Jednak mimo tego historycznego pierwszeństwa nauki o karze jako zjawisku społecznym i problemie filozoficznym wyodrębnienie penologii jako dziedziny badań i wykładu nastąpiło dopiero w związku z wykształceniem się specjalistycznych rozważań z zakresu dogmatyki prawa karnego
i zorientowanych praktycznie studiów penitencjarnych. Dopiero rozwinięcie się oraz instytucjonalizacja samej nauki prawa karnego (dogmatycznego) i profesjonalizacja wykonania kary (więzienia) wraz z poddaniem tego procesu, choćby ograniczonej kontroli nauki, wymusiły rozwój penologii jako przedmiotu badań i wykładu. Od tej pory badania kary jako zjawiska społecznego i problemu filozoficznego nie miały już być prowadzone przede wszystkim jako przyczynek do ogólnych rozważań społecznych, filozoficznych i prawnych. Studia w tym zakresie umieszczano coraz częściej w kontekście potrzeb nowoczesnej nauki prawa karnego i systemu penitencjarnego. Nowoczesna nauka prawa karnego, w tym także rodząca się w XIX wieku polityka kryminalna i penitencjarystyka domagały się mocnych podstaw teoretycznych w ramach zasobów wiedzy z zakresu instytucjonalizowanych wtedy na uniwersytetach nauk społecznych, prawnych i humanistyki. Wiedzy tej w ramach wykładów i publikowanych badań dostarczała im w pewnym stopniu penologia, lepiej lub gorzej wyodrębniana od mniej więcej połowy XIX wieku z wykładu prawa karnego dogmatycznego i nauk o więziennictwie.
Jednak już od końca XIX wieku wpływ penologii na prawo karne podlegał pewnemu ograniczeniu spowodowanemu szybkim rozwojem pozytywistycznych studiów etiologii i fenomenologii przestępczości: antropologii kryminalnej i kryminologii. Nauki te niezależnie od istotnego wpływu na funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości i działanie jego poszczególnych instytucji, w tym rozwój form organizacyjnych kary, podważały same podstawy ideowe i racjonalność dyskursu na temat kary kryminalnej, a więc i tożsamość penologii. Ich znaczenie rosło w okresie międzywojennym, można mówić o ich dominacji w trzech dekadach po II wojnie światowej. Stan ten wyraźnie niekorzystnie wpłynął na rozwój penologii. Osłabienie w latach 70 tych XX wieku dominacji paradygmatu pozytywizmu odbiło się na stanie polityki kryminalnej i penitencjarnej pozbawionych poważnych podstaw naukowych. Od tego czasu nauki penalne, zdaniem wielu teoretyków, znajdują się w poważnym kryzysie poznawczym i politycznym, tracąc jednoznacznie określony legitymizm. Ten stan rzeczy stał się także przesłanką wzmożenia od końca XX wieku badań i refleksji p...
qbgirl