Agresja u psów Joel Dehasse.docx

Agresja u psów  Joel Dehasse

Agresja u psów

Postępowanie w przypadku zachowań agresywnych u psów

GALAKTYKA

Tytuł oryginału: Le chien agressif

© Copyright: Joel Dehasse

ISBN wydania oryginalnego: 2748326598

© Galaktyka Spółka z o.o., Łódź 2006

90-562 Łódź, ul. Łąkowa 3/5

tel. +42 639 50 18, 639 50 19, tel/fax 639 50 17

e-mail: galak@galaktyka.com.pl

www.galaktyka.com.pl

ISBN: 83-89896-40-0

Przekład: Magdalena Kaczorowska, Joanna Iracka - str. 179-244

Konsultacja merytoryczna: Joanna Iracka

Redaktor merytoryczny: Magdalena Urban

Redaktor językowy: Magdalena Granosik

Rysunki: Joel Dehasse

Projekt okładki: Michał Olczak

Redaktor techniczny: Andrzej Czajkowski

DTP: Garamond

Druk i oprawa: Łódzka Drukarnia Dziełowa S.A.

Księgarnia internetowa!!! Pełna informacja o ofercie, zapowiedziach i planach wydawniczych

Zapraszamy

www.galaktyka.com .pi

kontakt  e-mail: galak@galaktyka.com.pl

Wszystkim psom

żyjącym w środowisku,

jakie im narzuciliśmy,

nie dając możliwości... wyboru.

Autorom,

którzy mają szczęście

być wydawani i czytani.

Pamiętajcie:

zdecydowany ton nie wystarczy,

aby nasze słowa okazały się prawdziwe.

Wstęp do wydania polskiego

Książka Joela Dehasse'a jest podręcznikiem przeznaczonym przede wszystkim dla lekarzy weterynarii. Często są oni pierwszymi specjalistami, do których zgłaszają się właściciele psów po poradę, gdy doszło do pogryzienia. Podręcznik omawia typy agresji występującej u psów oraz pomaga ocenić, czy zachowanie pacjenta ma charakter prawidłowy, czy patologiczny. Poszczególne typy agresji wiążą się z różnym poziomem zagrożenia, jakie stanowi dla otoczenia agresywny pies, i wymagają odmiennych sposobów działania.

Zaproponowane przez Autora postępowanie diagnostyczne rozpoczyna się od wstępnej oceny poziomu zagrożenia. Ocenę taką każdy lekarz weterynarii może przeprowadzić w kilka minut. Zaklasyfikowanie obserwowanej agresji do określonego typu ułatwiają zawarte w książce opisy zachowań agresywnych, uwzględniające okoliczności występowania danego zachowania oraz charakterystyczną dla niego mowę ciała psa. Analiza elementów psychobiolo-gicznych z punktu widzenia ich wpływu na zachowanie zwierzęcia pozwala ocenić, jak głęboko sięga zaburzenie funkcjonowania psa i jaki ma związek z jego ogólnym stanem zdrowia.

Podręcznik obejmuje także sporządzony przez Autora rejestr najczęściej spotykanych zaburzeń zachowania, których jednym z objawów są zachowania agresywne. Rozpoznanie typu agresji,

7

ewentualnie rodzaju zaburzenia zachowania u zwierzęcia, ułatwia rokowanie oraz wybór postępowania leczniczego. Autor opisuje dostępne metody terapii behawioralnej oraz farmakoterapii.

Książka zawiera propozycje szeroko pojętego zapobiegania problemowi agresji u psów, zarówno w rodzinie, jak i w społeczeństwie, oraz postępowania w sytuacji bezpośredniego zetknięcia z niebezpiecznym osobnikiem. Całość uzupełnia opis obowiązujących w Polsce przepisów prawnych związanych z zachowaniami agresywnymi psów.

Lek. wet. Joanna Iracka, specjalista zaburzeń zachowania

dyplomowany przez Państwowe Szkoły Weterynaryjne we Francji,

członek European Societyfor Veteńnary Clinical Ethology,

Zoo-Psy oraz brytyjskiego stowarzyszenia

Companion Animal Behaviour Therapy Study Group

Przedmowa

„Jestem psem, jestem drapieżnikiem, gryzę. Taka jest moja natura. Oczywiście, potrafię nad sobą panować. Nie gryzę każdego, kogo spotkam, nie gryzę w każdej sytuacji."

Pies smutno potrząsnął łbem i ciągnął dalej: „Czy jestem agresywny? Niebezpieczny? Niektórych moich krewnych rzadko się widuje. Ich towarzystwo nie jest godne polecenia. Niemniej jednak żyjemy z wami, ludźmi, w dobrej komitywie od piętnastu tysięcy lat. To prawda, zdarzało się, że psy zjadały ludzi, a ludzie zjadali psy. I wy, i my należymy do gatunków drapieżnych. Ale my nie mamy już wolnej woli. To wy, ludzie, decydujecie o tym, kto z kim będzie miał młode, w jakich warunkach będziemy hodowane. Nie wydaje się wam, że część odpowiedzialności za to, że od czasu do czasu pies źle się zachowa wobec człowieka, leży po waszej stronie?".

Tak naprawdę, nie wiem, co myślą psy. Snuję jedynie domysły. Swoje wnioski wyciągam z obserwacji zachowania psów oraz analizy modeli rekonstruowania rzeczywistości psów i ludzi oraz modeli systemów społecznych, w które włączyliśmy psy i inne zwierzęta.

9

Wprowadzenie

W powszechnym mniemaniu agresywny pies jest zły, dominujący i zachowuje się złośliwie. Tak naprawdę agresja u psów to dużo bardziej złożone zagadnienie. Pies może reagować obronnie albo atakować, może się kontrolować albo działać impulsywnie, może uszczypnąć albo mocno ugryźć, nie zawsze można przewidzieć, co zrobi... Może też być uroczy i miły, pełen inicjatywy i chęci, by pomagać ludziom, gdy zajdzie taka potrzeba. Psy zachowują się różnie.

Napisałem tę książkę, żeby wyjaśnić, czym naprawdę jest agresja u psów, jakie ma oblicza. Chciałbym, żebyśmy rozumieli problemy z nią związane oraz potrafili je przewidywać i im zapobiegać. Chciałbym również, żebyśmy umieli sobie z nimi radzić i żeby pies mógł mieszkać z nami pod jednych dachem lub żyć w stadzie, stanowiąc jednocześnie minimalne zagrożenie dla otoczenia.

Każdy pies może ugryźć. W ogromnej większości przypadków sprawcą ugryzienia jest zwierzę, które mieszka razem z ofiarą lub które ofiara bardzo dobrze zna. Rzadko kiedy jest to błąkający się, bezpański pies. Do ugryzień zwykle dochodzi w domu, rzadziej w miejscach publicznych.

Wypadki się zdarzają i zawsze tak będzie. Zależy mi, aby rady zawarte w tym podręczniku pomogły zmniejszyć liczbę oraz stopień nasilenia ataków.

11

Z niniejszej książki Czytelnicy dowiedzą się, jak uczyć psy oraz jak prowadzić terapię behawioralną i farmakoterapię. Zachowania agresywne zawsze wymagają zasięgnięcia opinii specjalisty. Nawet w przypadku sekwencji zachowań wchodzących w skład normalnej reakcji agresywnej istnieje zagrożenie dla otoczenia. Dlatego dobrze jest ocenić poziom ryzyka. Przepisy prawa oraz zasady etyczne nakazują nieść pomoc osobie będącej w niebezpieczeństwie, a zagrożenie ze strony agresywnego psa może być bardzo poważne. Bez opinii eksperta nie ma możliwości oceny jego poziomu.

Kto jest specjalistą? Najlepiej, jeśli w tej roli znajdzie się lekarz weterynarii, ponieważ to on w swojej profesji dotyka psyche i somy psa, fizjologii i patologii. Etolodzy*, zoolodzy i psychologowie, a także inni profesjonaliści zajmujący się zachowaniem, w szczególności zwierząt, również mogą wiele powiedzieć o zachowaniu psów. Niemniej jednak lekarz weterynarii ma tę przewagę, że posiada wiedzę z różnych dziedzin nauki i może ją wykorzystać w odniesieniu do medycyny behawioralnej. Słowo „medycyna" zostało tu użyte nieprzypadkowo.

Zamiarem moim było napisać podręcznik. Niech będzie dla Czytelników samouczkiem: zaginajcie rogi stron, przyklejajcie zakładki, zakreślajcie to, co uznacie za ważne. A przede wszystkim, nikomu go nie pożyczajcie, bo do Was nie wróci, a wszelki ślad po nim zaginie.

*Etolog - specjalista w dziedzinie etologii, nauki o zachowaniu zwierząt (przyp. tłum.)

Spis treści

Wstęp do wydania polskiego..............................................................7

Przedmowa..............................................................................................9

Wprowadzenie......................................................................................11

„Mój pies ugryzł"................................................................................1 5

Definicja agresji...................................................................................1 7

Paradygmat naukowy w badaniach nad agresją...........................23

Rozwiązywanie problemu agresji psów.........................................27

Ocena poziomu zagrożenia...............................................................29

Sekwencja aktów składających się

na reakcję agresywną..........................................................................41

Zachowania agresywne - przyjmowane pozy..............................49

Jednostka i elementy psychobiologiczne......................................59

Okoliczności towarzyszące występowaniu agresji.....................63

Konsekwencje agresji.........................................................................69

Rodzaje agresji.....................................................................................7 9

Agresja obronna..................................................................................83

Agresja dystansująca..........................................................................8 7

Agresja terytorialna............................................................................93

Agresja macierzyńska........................................................................99

Agresja z rozdrażnienia.................................................................. 103

Agresja ze strachu............................................................................109

Agresja przemieszczona.................................................................113

13

Agresja ofensywna........................................................................... 117

Agresja konkurencyjna między psami........................................ 119

Agresja konkurencyjna między psami i ludźmi....................... 127

Agresja zaborcza.............................................................................. 133

Agresja między psami należącymi

do różnych grup społecznych ....................................................... 137

Zachowania łowcze.......................................................................... 143

Agresja gończa.................................................................................. 149

Agresja nadmierna........................................................................... 153

Agresja na komendę........................................................................ 157

Dziedziczenie agresji....................................................................... 161

Agresja a rozwój psa....................................................................... 165

Diagnoza agresji ............................................................................... 175

Klasyfikacja zaburzeń zachowania.............................................. 179

Terapia agresji...................................................................................207

Zastosowanie leków psychotropowych......................................225

Zapobieganie agresji........................................................................245

Testy mające na celu

prognozę poziomu agresywności..................................................249

Kiedy pojawia się dziecko..............................................................253

Odpowiedzialność właścicieli

i specjalistów za zachowania psa.................................................263

Załącznik 1 - Wskazówki dla ofiar.............................................265

Załącznik 2 - Wskazówki dla lekarzy........................................267

Załącznik 3 - Ocena funkcjonowania psa.................................271

Załącznik 4 - Jak się zachować

wobec agresywnego psa...................................................................275

Załącznik 5 - Niebezpieczny pies

a polskie przepisy prawne

na dzień 1 stycznia 2006 roku......................................................279

O autorze............................................................................................294

„Mój pies ugryzł"

A oto kilka historii, jakie możemy usłyszeć prawie codziennie. Sam ugryzł

Sam to trzyletni owczarek niemiecki. „Leżał na swoim posłaniu, rozłożony na grzbiecie, gdy moja siostra podeszła, żeby go pogłaskać - opowiada właścicielka psa - a Sam ugryzł ją w nos. Jeśli to się powtórzy, to go uśpimy. Kochamy go, a on się tak nam odwdzięcza? Gryząc?"

Właścicielka psa uważa, że Sam ugryzł jej siostrę celowo, żeby zrobić krzywdę. Czy jest to jedyne wytłumaczenie zachowania psa? W opisanej sytuacji Sam nie warknął, a na ogół, kiedy mu się przeszkadza, właśnie w ten sposób okazuje niezadowolenie.

Rozważmy możliwe motywy zachowania psa. Sam mógł ugryźć: / celowo, żeby zadać ból / w obronie swojego legowiska / niechcący, podnosząc się, żeby dać się pogłaskać.

Nasze hipotezy prowadzą do rozbieżnych wniosków. Najbardziej niepokojąca wydaje się pierwsza z nich, według której Sam położył się na grzbiecie, żeby dać się pogłaskać, a potem bez ostrzeżenia ugryzł. Jeżeli Sam ugryzł w obronie swojego miejsca do spania, to takiemu zachowaniu można zapobiec. Wystarczy

15

psa więcej nie niepokoić. Z kolei, jeśli Sam, podnosząc się, nadział się otwartym pyskiem i odsłoniętymi zębami na nos schylającej się, by go pogłaskać, siostry właścicielki, to był to tylko wypadek. Pies nie chciał nikogo ugryźć, więc nie zachował się agresywnie.

Zoe ugryzła

Zoe, dwuletnia suczka rasy jack russel terier, ugryzła do krwi swojego właściciela, gdy ten głaskał ją po głowie. Poza tym Zoe ściga osoby uprawiające jogging, gryzie koła rowerów i kosiarki do trawy.

Właściciel mówi o niej jednak: „To kochana i łagodna suczka".

Jedynym powodem konsultacji z lekarzem weterynarii jest obecność w domu siedmiomiesięcznej wnuczki właściciela, która zaczęła się poruszać w chodziku, nie kontrolując kierunku jazdy. Właściciel psa obawia się, że dziewczynka jest w niebezpieczeństwie.

Zagrożenie, jakie stanowi przebywający w domu pies, jest nieporównanie mniejsze dla dorosłego mężczyzny niż dla dziecka.

Tex ugryzł

Tex to pięcioletni terier szkocki, który kilka razy ugryzł do krwi swoich właścicieli, gdy ci go głaskali. Zdarzyło się, że walcząc o smakowite kości, Tex skoczył na swojego pana i zranił go w brzuch, gryząc przez ubranie. „Poza tym, Tex to uroczy pies" - mówią jego właściciele.

Po zastosowaniu farmakoterapii Tex stał się mniej agresywny i całkowicie można nad nim zapanować, co jest bez wątpienia korzystne dla wszystkich - psa i ludzi.

Definicja agresji

Biorąc pod uwagę, że często mylone są pojęcia: agresywność, złośliwość, a nawet dominacja, nieposłuszeństwo i asertywność, myślę, że w pierwszej kolejności trzeba je zdefiniować. Nauka posługuje się jednoznacznymi, precyzyjnie sformułowanymi terminami. Czytelnicy, którzy orientują się w zagadnieniach związanych z zachowaniem, mogą przejść bezpośrednio do kolejnego rozdziału. Natomiast ci, którzy nie są pewni znaczeń wyżej wymienionych pojęć, powinni przeczytać także i ten fragment. Przytoczyłem w nim „suche" definicje słownikowe. Przykłady oraz wyjaśnienia znajdują się w dalszej części książki.

/ Agresję w etologii definiuje się jako zagrożenie lub fizyczne działanie przeciwko równowadze psychicznej i fizycznej jednostki. Armin Heymer (1977) dodaje: „i w związku z tym ograniczające jej wolność oraz rozwój potencjału genetycznego". Definicja ta nie jest satysfakcjonująca, gdyż uwzględnia jedynie atak. Irenaiis Eibl-Eibesfeld (1984) uważa, że „każde zachowanie, w wyniku którego inny osobnik jest zmuszony trzymać się na dystans, czy to w sensie fizycznym, czy społecznym (hierarchia), można uznać za agresywne, nawet jeżeli nie powoduje ono szkody fizycznej". Wynika z tego, że nawet grożenie jest agresją. A jak nazwać

17

zachowanie psa, który gryzie w obronie? Próbuje przecież utrzymać swoją równowagę, a nie czyjąś naruszyć. Dlatego zdefiniowałbym agresję jako sekwencję zachowań, które mogą prowadzić do krzywdzącego kontaktu fizycznego i/lub psychicznego, a także do szkody (np. urazów doznanych w trakcie walki), nawet jeżeli krzywda nie została wyrządzona rozmyślnie.

/ Mówimy, że pies jest agresywny, jeśli znajduje się w takim stanie emocjonalnym lub poznawczym (intelektualnym), który zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się zachowań agresywnych.

/ Agresywność to pewien rodzaj pobudzenia emocjonalnego, prowokujący jednostkę do zachowań agresywnych; w języku potocznym oznacza także agresję.

Agresja jest definiowana jako zachowanie, którego konsekwencją lub oczywistym celem jest naruszenie integralności fizycznej (i/lub psychicznej) albo ograniczenie wolności innej jednostki.

/ Zachowanie agonistyczne obejmuje wszystkie działania niezbędne do rozwiązania konfliktu, czyli samą agresję, ale także groźby, ucieczkę, zachowania mające na celu załagodzenie konfliktu lub wyrażające uległość.

/ Poziom zagrożenia pozwala ocenić, jak duże jest niebezpieczeństwo, że potencjalna ofiara doświadczy urazu (psychicznego lub fizycznego). Ryzyko wiąże się z atakiem połączonym z pogryzieniem, ale także wpadaniem ciałem, popychaniem i innymi zachowaniami psa.

Mówimy, że pies stanowi zagrożenie, jeśli naraża na niebezpieczeństwo integralność fizyczną i/lub psychiczną człowieka lub drugiego psa. Dzieje się tak wówczas, gdy charakteryzują go cechy przejawiające się groźnymi zachowaniami (atakiem, pogonią, zachowaniami łowczymi, ruchami, których zwierzę nie kontroluje, a opiekun nie jest w stanie nad nimi zapanować).

18

Zagrożenie jest terminem antropocentrycznym, którego nie sposób pominąć, gdy mówimy o bezpieczeństwie rodziny oraz bezpieczeństwie publicznym. Jego poziom można ocenić dla każdego gatunku, któremu pies zagraża: bydła, drobiu, zwierząt towarzyszących, ludzi, a także innych psów.

/ Złośliwość to termin antropomorficzny, którym bardzo trudno się posługiwać. Zakłada on bowiem, że pies przejawia złą wolę, o co raczej nie należy go podejrzewać ze względu na poziom inteligencji zwierzęcia oraz nasze niezrozumienie motywacji jego zachowań.

/ Dominacja jest definiowana jako zdolność uzyskiwania przywilejów i ich obrony. Pies dominuje, używając pozy wysokiej oraz zachowań zrytualizowanych, wobec których zwierzęta stojące niżej w hierarchii społecznej okazują uległość. Pies dominujący może także stosować zachowania agresywne, zwane konkurencyjnymi lub hierarchicznymi.

/Nieposłuszeństwo to odmowa wykonania polecenia, które pies słyszy, widzi i rozumie oraz które wcześniej wykonywał. Nieposłuszeństwo bardziej się wiąże z problemami motywacyjnymi i technicznymi niż ze statusem społecznym. Dominujący pies jest posłuszny, pod warunkiem że konsekwencje jego zachowania są dla niego korzystne.

/ Asertywność, czy pewność siebie, definiuje się jako wyrażanie swoich pragnień, chęci i opinii bez bycia agresywnym wobec innych. Jednostka zachowująca się asertywnie nie wyraża ani gniewu, ani strachu. W przypadku konfliktu osobnik asertywny wypracowuje rozwiązania, kompromisy, które są korzystne dla obu stron (obie strony wygrywają). Osobnik zachowujący się agresywnie wygrywa kosztem swojego przeciwnika (jedna strona wygrywa, a druga przegrywa). Zachowania asertywne psów obejmują pozy wysokie oraz warknięcia bez obnażania zębów (pysk zwierzęcia pozostaje gładki).

19

Do tej listy należy dołączyć jeszcze kilka dodatkowych terminów

i definicji:

/ Uspokajanie jest umiejętnością zahamowania agresji innego psa za pomocą nieagresywnych póz, mimiki, gestów oraz rytuałów, zanim ten zdąży zaatakować. Uspokajanie pozwala uniknąć ataku.

/ Zerwanie kontaktu to forma uspokajania, stosowana w obliczu zagrożenia ze strony innego psa, poprzez utrzymanie pozy asertywnej, odwrócenie wzroku i nieodsłanianie zębów (pies odwraca głowę, nie zmieniając - na ogół neutralnej - postawy ciała).

/ Podporządkowanie się to umiejętność zahamowania agresji innego, już atakującego psa i uniknięcia poważnych ugryzień za pomocą nieagresywnych póz, mimiki, gestów oraz rytuałów. Podporządkowując się, pies na ogół nieruchomieje w pozycji na grzbiecie, chowa zęby, odwraca wzrok i eksponuje delikatne części ciała - odsłania szyję i lekko rozkłada tylne kończyny.

Poza dominacji (wysoka) i ulegości (niska)

20

Agresja czy polowanie?

Czy można mówić o agresji, kiedy ofiarą psa jest zając albo kuropatwa? Specjaliści spierają się, chcąc określić, czy polowanie jest aktem agresji. W celu zachowania prostoty i spójności mojego wywodu polowanie zaliczyłem do agresji łowczej, z jej charakterystyczną sekwencją zachowania. Jak zobaczymy, w niektórych przypadkach psy prezentują tego typu agresję także wobec ludzi albo innych psów.

Grupa społeczna ludzi i psów

Kolejny spór, jaki toczy się między naukowcami, dotyczy tego, czy człowiek i pies tworzą stado. Wmojej książcept. Mon chien est-il dominant?, Le Jour, editeur, Montreal, 2000 (Czy mój pies jest dominujący?), odpowiadam na to pytanie twierdząco. Rozważania moje dotyczą rodziny-stada. Zdarzające się akty agresji ze strony psów wobec ludzi często przypominają te, które mają miejsce między psami w stadzie. Sekwencja zachowań może się zmieniać, ale definicje pozostają te same.

Jeśli uznamy, że ta hipoteza nie jest prawdziwa, to musimy wprowadzić nowe definicje.

Paradygmat naukowy w badaniach nad agresją

Medycyna behawioralna

W rozważaniach naukowych spotykamy się z różnymi paradygmatami, różnymi sposobami postrzegania i objaśniania zachodzących w świecie zjawisk. Pisząc niniejszą książkę, bazowałem na założeniach medycyny behawioralnej.

Kiedy się obserwuje dziko żyjące psy i wilki, można zauważyć różne sekwencje zachowań agresywnych. Prawie zawsze są one dostosowane do okoliczności i podyktowane wolą przetrwania jednostki i gatunku, a także ewolucją grupy rodzinnej lub społecznej. Nieliczne zwierzęta przejawiające dziwne i nieadaptacyjne zachowania agresywne są - bezpośrednio lub pośrednio - eliminowane na drodze doboru naturalnego. Nienaturalnie agresywne psy zostają wyłączone z grupy społecznej i muszą żyć samotnie, co właściwie skazuje je na powolną, lecz pewną śmierć. Niektóre z nich przeżywają, ale nie mogą się rozmnażać, więc nie przekazują swojego DNA kolejnym pokoleniom. W obu przypadkach w bliższej lub dalszej przyszłości geny „niepasującej" jednostki zanikają.

Dzisiaj psy domowe mieszkają z nami, ludźmi. Nauczyły się żyć z obcym gatunkiem, i to na dodatek w jego środowisku. Tracąc część

23

swej dzikości, psy wymknęły się również bezlitosnym regułom doboru naturalnego. Mamy tu do czynienia z pewnym paradoksem: człowiek wyselekcjonował psy w celu ich udomowienia, aby stały się zdolne do tworzenia więzi z ludźmi. Jednocześnie w niektórych przypadkach to właśnie człowiek pozbawił psy mechanizmów regulujących agresywność i przyczynił się w ten ...