Współczesna demokracja a społeczeñstwo.pdf

(97 KB) Pobierz

Marcin R

ACHWA£

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznañ

Wspó³czesna demokracja a spo³eczeñstwo

obywatelskie na przyk³adzie Polski

spó³czesna demokracja dla prawid³owego funkcjonowania potrze-

buje spo³eczeñstwa obywatelskiego, a zatem spo³eczeñstwa upod-

miotowionych, œwiadomych jednostek, które podejmuj¹ aktywnoœæ w sferze

spo³ecznej. Brak tego komponentu powoduje wiele problemów, jak cho-

cia¿by nisk¹ frekwencjê w procedurach wyborczych i referendalnych, co

os³abia legitymacjê w³adzy i k³opoty przede wszystkim z wdra¿aniem de-

cyzji politycznych.

Wielu autorów podkreœla, i¿ w latach 80. XX wieku w Polsce mieliœmy

do czynienia z bardzo intensywnym rozwojem spo³eczeñstwa obywatel-

skiego, co wp³ynê³o na to, i¿ wówczas rz¹dz¹cy zgodzili siê na rozmowy

z demokratyczn¹ opozycj¹. W efekcie rozmów Okr¹g³ego Sto³u, wybo-

rów czerwcowych 1989 roku i póŸniejszych wydarzeñ dosz³o do instytu-

cjonalizacji demokratycznego re¿imu politycznego. Po up³ywie kilku lat

transformacji systemowej coraz g³oœniej podnoszono w dyskursie publicz-

nym kwestiê s³aboœci polskiego spo³eczeñstwa obywatelskiego. W zwi¹z-

ku z tym mo¿na zadaæ pytanie, co siê sta³o ze spo³eczeñstwem polskim?

Spo³eczeñstwo, które potrafi³o zmusiæ niedemokratyczn¹ w³adzê do

ustêpstw po zmianie 1989 roku coraz s³abiej anga¿uje siê w ¿ycie publicz-

ne. Próba odniesienia siê do tak zarysowanego problemu by³a celem ni-

niejszego szkicu.

Pojêcie spo³eczeñstwa obywatelskiego nale¿y obecnie do podstawo-

wych terminów refleksji i praktyki politycznej, aczkolwiek nie stanowi

odkrycia ostatnich dziesiêcioleci. Historia idei siêga staro¿ytnej Grecji

i Rzymu. Przedmiotowe pojêcie, rozwijane zw³aszcza w okresie Oœwiece-

nia we Francji i Szkocji, znalaz³o siê tak¿e w centrum uwagi takich myœli-

cieli jak Hegel i Marks. Nastêpnie, mimo i¿ pojawia³o siê u ró¿nych

autorów w XIX i XX wieku, pozostawa³o jakby na uboczu g³ównego nur-

tu rozwoju idei politycznych i spo³ecznych.

Wielki powrót idei spo³eczeñstwa obywatelskiego rozpocz¹³ siê wraz

z rozwojem ruchów dysydenckich w pañstwach bloku sowieckiego w la-

Marcin Rachwa³

SP 2 ’11

tach siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych XX wieku. Równoczeœnie z po-

jawieniem siê tej idei w pañstwach komunistycznych i socjalistycznych

rozpocz¹³ siê renesans zainteresowania t¹ tematyk¹ w œwiecie demokra-

tycznym

. Jak podkreœli³a W. Paradowska: „Trafne wydaj¹ siê opinie ba-

daczy tej problematyki, ¿e o ile na Wschodzie idea spo³eczeñstwa

obywatelskiego s³u¿y³a walce ideologicznej z dyktatur¹ pañstwa, o tyle na

Zachodzie idea ta pobudza³a do pracy teoretycznej”

George Weigel w pracy

Ostateczna rewolucja

wyrazi³ pogl¹d, i¿ nie

by³oby upadku komunizmu, niezale¿nie od sprzyjaj¹cych okolicznoœci

miêdzynarodowych, bez moralnego zaanga¿owania samych obywateli,

bez „zwrócenia siê ku dobru, ku temu, co prawdziwe i ludzkie i czynnego

sprzeciwu wobec kultury k³amstwa”

. Autor

Ostatecznej rewolucji

wska-

za³ zarazem na kluczowy czynnik przyspieszaj¹cy to dzie³o – punkt

zwrotny owej rewolucji sumienia – pamiêtne s³owa Jana Paw³a II do ro-

daków wyg³oszone podczas pierwszej pielgrzymki w 1979 roku, które

brzmia³y: „Niech zst¹pi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi – tej ziemi”.

Nale¿y zaznaczyæ, i¿ niemal do koñca XVIII wieku termin „spo³e-

czeñstwo obywatelskie” by³ równoznaczny z terminami „pañstwo” lub

„spo³eczeñstwo polityczne”

. Widaæ w tym wyraŸnie jego klasyczne po-

chodzenie. By³ on bardziej lub mniej bezpoœrednim t³umaczeniem cyceroñ-

skiego terminu

societas civilis

i arystotelesowskiego

koinonia politike.

W obu teoriach spo³eczeñstwo obywatelskie lub spo³eczeñstwo politycz-

ne reprezentowa³o najwy¿szy etap rozwoju moralnego spo³eczeñstwa,

pañstwo natomiast by³o produktem naturalnego instynktu spo³ecznego

ludzi

J. Szacki,

Liberalizm po komunizmie,

Kraków 1994, s. 113 i n.; Ch. Taylor,

Kie-

dy mówimy: spo³eczeñstwo obywatelskie,

Europa i spo³eczeñstwo obywatelskie.

Rozmowy w Castel Gandolfo,

przygotowa³ i przedmow¹ opatrzy³ K. Michalski, Kra-

ków 1994, s. 54–56.

W. Paradowska,

O podmiocie etycznym i podmiocie etyki,

Unia Europejska

a spo³eczeñstwo obywatelskie,

red. R. Paradowski, Poznañ 2005, s. 55.

Zob. szerzej: G. Weigel,

Ostateczna rewolucja: Koœció³ sprzeciwu a upadek ko-

munizmu,

Poznañ 1995, s. 12 i n.

K. Kumar,

Spo³eczeñstwo obywatelskie: rozwa¿ania na temat u¿ytecznoœci hi-

storycznego terminu,

Ani ksi¹¿ê, Ani kupiec: Obywatel. Idea spo³eczeñstwa obywa-

telskiego w myœli wspó³czesnej,

wybór i wstêp J. Szacki, Kraków 1997, s. 295.

Zob. szerzej: K. Dziubka,

Spo³eczeñstwo obywatelskie: wybrane aspekty ewolu-

cji pojêcia,

Studia z teorii polityki,

t. II, red. A. W. Jab³oñski, L. Sobkowiak,

Wroc³aw 1998, s. 34–35.

SP 2 ’11

Wspó³czesna demokracja a spo³eczeñstwo obywatelskie...

U zarania tradycji republikañskiej spo³eczeñstwo obywatelskie rozu-

miano jako wspólnotê obywateli w dos³ownym tego s³owa znaczeniu.

By³a to koncepcja wykluczaj¹ca i elitarystyczna. Podkreœlenia wymaga

przede wszystkim to, ¿e pojêcie obywatelstwa wi¹za³o siê nie tylko

z przynale¿noœci¹ do wspólnoty, ale tak¿e zasadza³o siê na czynnym

uczestnictwie w jej ¿yciu politycznym, w podejmowaniu wraz z innymi

decyzji dotycz¹cych ca³ej zbiorowoœci oraz odpowiedzialnoœci za dobro

wspólne. Obywatelstwo kojarzono wobec tego nie z uprawnieniami jed-

nostek, którym odpowiada³y powinnoœci wspólnoty, lecz z obowi¹zkiem

s³u¿by publicznej. By³a to aktywnoœæ uniwersalna w tym sensie, i¿ doty-

czy³a uniwersalnego dobra ca³ej wspólnoty, przewy¿szaj¹cego jakiekol-

wiek dobro partykularne. Obywatel by³ wolny tylko dziêki temu, ¿e

uczestniczy³ w ¿yciu politycznym

polis.

Tego rodzaju wolnoœæ obywatel-

ska nie mia³a nic wspólnego z nowo¿ytnym pojêciem wolnoœci indywidu-

alnej, oznaczaj¹cej niezale¿noœæ od przymusu i arbitralnej woli innego

cz³owieka; w antycznej demokracji wolnoœæ do tego, by rz¹dziæ i byæ

rz¹dzonym, by³a podstaw¹ politycznej równoœci obywateli, nie znaj¹cych

„dobrodziejstw niezale¿noœci osobistej”, które stan¹ siê udzia³em cz³on-

ków nowo¿ytnych spo³eczeñstw obywatelskich

Tak wiêc idea spo³eczeñstwa obywatelskiego wywodzi siê pierwotnie

z klasycznej tradycji republikañskiej, zapocz¹tkowanej przez Arystotele-

sa i kontynuowanej w Rzymie, do której idea³ów siêgali tak¿e myœliciele

w³oskiego renesansu i wczesnonowo¿ytnej myœli politycznej. Elementem

spajaj¹cym tê tradycjê jest przekonanie, ¿e cz³owiek realizuje siê przez

uczestnictwo w ¿yciu wspólnoty politycznej. Dlatego te¿ w odniesieniu

do tej tradycji, nieznaj¹cej rozdzia³u miêdzy spo³eczeñstwem obywatel-

skim a pañstwem, bardziej uzasadnione wydaje siê u¿ywanie terminu

„wspólnota obywatelska”, pamiêtaj¹c, ¿e pojmowano j¹ zarazem jako

wspólnotê polityczn¹. Jej podstaw¹ by³a klasyczna idea obywatelstwa

zak³adaj¹ca, ¿e obywatelskoœæ cz³owieka realizuje siê w dzia³aniu i ak-

tywnym uczestnictwie, które niejako wyp³ywa z jego politycznej natury.

Obywatel nie móg³ wiêc byæ wy³¹cznie pos³usznym poddanym tego, kto

rz¹dzi, lecz bra³ udzia³ w rz¹dzeniu wraz z innymi obywatelami. Takie

ujêcie obywatelstwa by³o podstaw¹ republikañskiego pojêcia wolnoœci

zak³adaj¹cego, ¿e tylko samorz¹dna wspólnota jest prawdziwie wolna,

D. Pietrzyk-Reeves,

Idea spo³eczeñstwa obywatelskiego. Wspó³czesna debata

i jej Ÿród³a,

Wroc³aw 2004, s. 23–24.

Marcin Rachwa³

SP 2 ’11

oraz wi¹¿¹cego wolnoœæ obywateli z uczestnictwem w ¿yciu politycznym

wspólnoty i stanowieniu jej praw

Jedn¹ z zasadniczych podstaw ³adu politycznego republikañskiej wspól-

noty obywatelskiej by³a zasada rz¹dów prawa, przejêta przez tradycjê no-

wo¿ytn¹. Myœliciele republikañscy przedk³adali rz¹dy prawa ponad rz¹dy

ludzi, dostrzegaj¹c w prawie najwa¿niejsze spoiwo wspólnoty obywatel-

skiej. Zasada rz¹dów prawa by³a wi¹zana z republikañsk¹ form¹ rz¹du

opieraj¹c¹ siê na mieszanym ustroju politycznym

Wspó³czesne rozumienie terminu spo³eczeñstwo obywatelskie narodzi-

³o siê pod koniec XVIII wieku. Powstaj¹ce wówczas koncepcje spo³eczeñ-

stwa obywatelskiego zwi¹zane by³y z kszta³tuj¹c¹ siê myœl¹ liberaln¹. Na

prze³omie XVIII i XIX wieku spo³eczeñstwo obywatelskie przekszta³ci³o

siê z synonimu spo³eczeñstwa politycznego w jego przeciwieñstwo

– „spo³eczeñstwo odpolitycznione”

. Choæ wiêc analizowany termin siê-

ga korzeniami pocz¹tków myœlenia o polityce, dopiero w czasach no-

wo¿ytnych nabiera znaczenia, które bli¿sze jest czasom wspó³czesnym.

W tradycji liberalnej zasadnicze staje siê takie rozumienie spo³eczeñ-

stwa obywatelskiego, w którym pañstwo i spo³eczeñstwo zostaj¹ rozdzie-

lone; jest to podstawowy zwrot w myœleniu o spo³eczeñstwie obywatelskim,

odt¹d nieuto¿samianym ju¿ ze wspólnot¹ polityczn¹. Uprawnienie jed-

nostki jest pojmowane jako pierwotne wobec wspólnoty – uto¿samiane

z wolnoœci¹ i w³asnoœci¹ niejako zajmuje miejsce tradycyjnie ujmowanych

cnót. Nie wspólnota i jej dobro, lecz jednostka i jej uprawnienia s¹ ontolo-

giczn¹ podstaw¹ spo³eczeñstwa obywatelskiego. Jego jedynym zworni-

kiem staje siê sk³onnoœæ jednostek do ¿ycia spo³ecznego wynikaj¹ca

z potrzeby bezpieczeñstwa, a nie nakierowania na wspólny wszystkim cel,

jakim w tradycji republikañskiej by³o dobro i szczêœliwe ¿ycie wszystkich

cz³onków pewnej ca³oœci politycznej. W rezultacie pañstwo, bêd¹ce abs-

trakcyjn¹ osob¹ prawn¹, powstaje po to, aby chroniæ wolnoœæ i w³asnoœæ

jednostek. Odró¿nione od niego spo³eczeñstwo obywatelskie jest sfer¹

Ibidem, s. 17–18.

Ibidem, s. 54.

J. Wiœniewski, K. ¯odŸ,

Spo³eczeñstwo obywatelskie a spo³eczeñstwo Unii Eu-

ropejskiej,

Unia Europejska a spo³eczeñstwo obywatelskie,

red. R. Paradowski,

Poznañ 2005, s. 40–41; Zob. równie¿: R. Koselleck,

Trzy œwiaty obywatelskie? Wpro-

wadzenie do porównawczej semantyki spo³eczeñstwa obywatelskiego w Niemczech,

Anglii i Francji – zarys dziejów teorii,

Europa i spo³eczeñstwo obywatelskie. Roz-

mowy w Castel Gandolfo,

przygotowa³ i przedmow¹ opatrzy³ K. Michalski, Kraków

1994, s. 112–122.

SP 2 ’11

Wspó³czesna demokracja a spo³eczeñstwo obywatelskie...

niezale¿noœci i wolnoœci, w tym przede wszystkim wolnoœci ekonomicz-

nej, przestrzeni¹ usytuowan¹ pomiêdzy jednostk¹ a pañstwem, której pañ-

stwo nie mo¿e naruszaæ

Historia pojêcia spo³eczeñstwo obywatelskie zaczyna siê od greckiego

polis

Polityki

Arystotelesa. Jednak¿e dopiero Deklaracja Praw Cz³owie-

ka i Obywatela z 1789 roku przyzna³a prawo do bycia obywatelem – a za-

tem podmiotem spo³eczeñstwa obywatelskiego – wszystkim ludziom,

nadaj¹c tym samym spo³eczeñstwu obywatelskiemu charakter normy

Autor opracowania

Powrót spo³eczeñstwa obywatelskiego w Hiszpa-

nii

podkreœli³, i¿ œledz¹c pojêcie od „klasycznych” (przedheglowskich)

pocz¹tków, mo¿na rozpatrywaæ spo³eczeñstwo obywatelskie jako zespó³

spo³eczno-politycznych instytucji z³o¿ony z piêciu elementów

1) w³adzy publicznej, która jest ograniczona i odpowiedzialna przed

spo³eczeñstwem;

2) rz¹dów prawa;

3) sfery publicznej skupiaj¹cej zainteresowanych obywateli;

4) systemu rynkowego wolnego od korupcji;

5) szeregu dobrowolnych stowarzyszeñ wszelkiego rodzaju.

Mo¿na przyj¹æ, i¿ dla procesów wykreowania spo³eczeñstwa obywa-

telskiego, jak i skonsolidowanej demokracji, niezbêdne s¹ cztery warunki,

które równoczeœnie mog¹ byæ wykorzystane jako mierniki stopnia ich

rozwoju. Przedstawiaj¹ siê one nastêpuj¹co

1) koniecznoœæ wykreowania silnej klasy œredniej, a¿eby struktury spo³ecz-

nej nie zdominowa³y skrajnoœci, a tym samym, aby struktura interesów

spo³ecznych by³a bardziej jednoznaczna, by odchylenia maksymalnie

siê równowa¿y³y;

2) kwestia spo³ecznego komunikowania siê wewn¹trz wspólnoty – mo-

¿liwoœci komunikowania musz¹ istnieæ miêdzy w³adz¹ a podw³adnymi,

miêdzy czêœciami zbiorowoœci (grupami, klasami, stanami itd.), miêdzy

jednostkami. Nowe techniki komunikowania spo³ecznego powiêkszaj¹

skalê spo³eczeñstwa obywatelskiego, jak i skalê demokracji;

D. Pietrzyk-Reeves,

Idea…,

op. cit., s. 113.

K. Michalski,

Przedmowa,

Europa i spo³eczeñstwo obywatelskie. Rozmowy

w Castel Gandolfo,

przygotowa³ i przedmow¹ opatrzy³ K. Michalski, Kraków 1994, s. 7.

V. M. Perez-Diaz,

Powrót spo³eczeñstwa obywatelskiego w Hiszpanii,

Kraków

1996, s. 5.

Zob. szerzej: Z. Blok,

Transformacja jako konwersja funkcji wewn¹trzsystemo-

wych na przyk³adzie Polski,

Poznañ 2006, s. 277–278.

Plik z chomika:

isla2

Inne pliki z tego folderu:

Współczesna demokracja a społeczeñstwo.pdf (97 KB)
Wspólne źródła liberalizmu i totalnej demokracji - prof. Jacek Bartyzel.mp4 (49164 KB)
Prof. Jacek Bartyzel o śmiertelnych chorobach Europy.mp4 (45795 KB)
Czym jest społeczeństwo obywatelskie - Dariusz Budyta.mp4 (6296 KB)
Jak budować społeczeństwo obywatelskie.mp4 (5577 KB)

Współczesna demokracja a społeczeñstwo.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: