Józef Buszko
HISTORIA POLSKI
1864-1948
Warszawa 1985 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
Okładkę projektował Marian Jankowski Redaktor techniczny Wttoid Motyl
Korektorzy Zespól Oddziału PWN w Krakowie
Kartografki Urszula Mazurek, Irena Pac
© Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1982
ISBN 83-01-03732-6
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Wydanie dziewiąte. Nakład 149 800 + 200 egzemplarzy. Arkuszy wydawniczych 34,25.
Arkuszy drukarskich 30,0. Papier offsetowy klasy V, 70 g rola 84 cm.
Oddano do reprodukcji w styczniu 1985 r. Podpisano do druku w lutym 1985 r.
Druk ukończono w maju 1985 r. Zamówienie nr 348 N-60 Cena t. l/III zł 900,-
Zakiady Graficzne w Gdańsku
Spis treści
1. Przeobrażenia struktury społeczno-ekonomicznej na ziemiach polskich po 1864 r.
2. Stosunki polityczne w Polsce w latach 1864-1889
3. Sytuacja polityczna na ziemiach polskich u schyłku XIX w. (1890-1900)
4. Rozwój gospodarczy ziem polskich i zmiany w układzie sił społecznych na początku XX w. (1901-1914)
5. Stosunki polityczne w latach 1901-1914
6. Kultura, literatura, oświata, nauka i sztuka na ziemiach polskich u schyłku XIX i na początku XX w.
7. Kwestia polska w pierwszej wojnie światowej
8. Kształtowanie się ustroju społeczno-politycznego i granic II Rzeczypospolitej
9. Stosunki społeczne i polityczne w dobie budowy państwa polskiego (1919-1923)
10. II Rzeczpospolita w okresie względnej stabilizacji gospodarczej i politycznej (1924-1926)
11. Rządy obozu sanacyjnego od przewrotu majowego do wyborów "brzeskich" w 1930 r.
12. Ostatnie lata rządów Piłsudskiego (1931-1934) 1
13. Stosunki społeczno-polityczne w Polsce w okresie poprzedzającym II wojnę światową (1935-1939)
14. Sytuacja międzynarodowa Polski przed rokiem 1939
15. Zasadnmicze etapy rozwoju kultury, oświaty, nauki i sztuki polskiej w okresie międzywojennym
16. Walka narodu polskiego z najazdem Niemiec Hitlerowskich w okresie II wojny światowej
17. Węzłowa problematyka polityczna i społeczna Polski Ludowej w latach 1945-1948
UWAGI WSTĘPNE
Niniejszy tom obejmuje, jak to wynika z jego tytułu, zarys dziejów eolski począwszy od popowstańczej epoki 1864 roku poprzez drugą poło¬wę XIX stulecia, poprzez wiek XX aż do lat ustabilizowania się nowej polskiej rzeczywistości społeczno-politycznej — Polski Ludowej — po drugiej wojnie światowej. Jest to zatem okres stanowiący jedno z ostat¬nich ogniw procesu dziejowego, wkraczający niemal bezpośrednio w te¬raźniejszość i integralnie z tą teraźniejszością związany. Pociąga to za sobą określone konsekwencje natury metodologicznej. Jeśli przyjmuje |się powszechnie, że historia jest nauką wyjaśniającą kształt współczes-jności na podstawie jej związków genetycznych z przeszłością, to nie-| trudno'zrozumieć, że historia niezbyt odległa, historia najnowsza, czyni | zadość temu zadaniu w szczególniejszej mierze, jako historia najściślej | i bezpośrednio z teraźniejszością powiązana. Zjawisko to wynika stąd, | że istnieje wzajemna współzależność poszczególnych faz procesu histo-jrycznego i to tak silna, że wyjaśniające one nawzajem. Istnieje zatem | i współzależność najbliższej przeszłości i teraźniejszości. Nie idzie tu przy j tym tylko o prostą współzależność, o związki genetyczne między przeszło-| ścią a teraźniejszością w sensie czysto instytucjonalnym, chodzi tu bowiem | także o oddziaływanie całej spuścizny dziejowej w sensie czysto świato-| poglądowym, skoro wiadomo, że świadomość historyczna jest nadal, tak | jak w poprzednich epokach, jednym z podstawowych składników współ-| czesnej świadomości społecznej.
| W tym sensie szczególniejsza rola historii najnowszej, w tym zwłasz-| cza historii własnego narodu, w kształtowaniu postawy współczesnego | narodu nie ulega wątpliwości. Mamy tu zresztą na myśli zarówno prze-| szłość, która nas ukształtowała, jak i badania, które nad nią uprawiamy, | jak wreszcie wiedzę, którą o niej dysponujemy. Współczesne znaczenie | nauk humanistycznych, wśród nich nauki o niedawnej naszej przeszłości, | jest mocno związane z funkcją otwierania dzięki nim pełniejszych per-| spektyw historycznych, których z kolei w żaden sposób nie można od¬dzielać od przyszłości. Jednym słowem — refleksja historyczna, oparta rzecz jasna na niezbędnej wiedzy historycznej, jest niezbędna, ale nie po to, ażeby w ten sposób uciekać od spraw dnia dzisiejszego, lecz prze¬ciwnie — przywoływanie przeszłości służyć powinno lepszemu, pełniej¬szemu zrozumieniu spraw dnia dzisiejszego.
Jeśli przedstawiony tu zarys dziejów naszego narodu ostatniej doby choćby w cząstkowej formie uczyni zadość temu zadaniu, jeśli będzie pomocny jako jeden ze środków dydaktycznych w rękach nauczyciela, studenta, działacza społeczno-kulturalnego, wreszcie każdego szukającego garści niezbędnych informacji z tego zakresu, wówczas autor dojdzie do wniosku, że zasadniczy cel wyrażający się w opublikowaniu niniejszej książki został spełniony.
Historię Polski omawianej doby otwiera 'w zasadzie rok 1864, który stanowi podstawowy punkt wyjścia w naszych rozważaniach. Fakt ten wynika zarówno z przesłanek natury społej“zno-ekonomicznej, jak i poli¬tycznej w ściślejszym tego słowa znaczeniułRok ów kończy okres uwłasz¬czenia chłopa na ziemiach polskich, ciągnący się bez mała pól wieku — od pierwszych tego typu reform, podejmowanych w zaborze pruskim w la¬tach 1807 i 1811, poprzez dalsze akty uwłaszczeniowe przeprowadzone w tymże zaborze w latach 1823 i 1848 aż do lat pięćdziesiątych, a także przez reformę uwłaszczeniową, dokonaną w zaborze austriackim jednora¬zowym aktem ustawodawczym na wiosnę 1848 roku^w ten sposób zie¬mie polskie przekroczyły ostatecznie próg oddzielający formację kapitali¬styczną od czasów dominowania stosunków feudalnych. Z drugiej strony pamiętać trzeba, że rok 1864 stanowi zarazem końcową datę epoki wiel¬kich zrywów narodowo-wyzwoleńczych, epoki powstań narodowych, któ¬rych podstawową siłę napędową.stanowiły żywioły drobno- i średnioszla-checkie, a także drobnomieszczańskie, stanowi on zarazem zapowiedź, że odtąd losy narodu i dalsze jego perspektywy historyczne coraz bardziej zależne będą od stopniowo dojrzewających do politycznej działalności przede wszystkim takich klas społecznych, jak proletariat i chłopstwo. Zanim jednak to nastąpi, zanim klasy te wejdą na arenę życia polityce nego jako zorganizowana i uświadomiona siła, zdolna do podejmowania potężnych akcji na rzecz społecznych przeobrażeń i wyzwolenia narodo¬wego — minie cała wielka epoka o charakterze przejściowym, o charak¬terze przygotowawczym, wypełniająca okres od roku 1864 aż po początko¬we lata XX wieku, w której pozornie — z tego punktu widzenia biorąc — niewiele będzie się działo, w której upłynie blisko pół wieku “bez powsta¬nia i bez rewolucji".
Pamiętać trzeba, że w rozwoju gospodarczym i politycznym ziem pol¬skich tej doby można wyodrębnić kilka zasadniczych etapów, przebiega¬jących dla poszczególnych zaborów i dla poszczególnych dzielnic w obrę¬bie tychże zaborów — niejednakowo, mających swe wyraźne cechy spe¬cyficzne. Ogólnie jednak biorąc da się stwierdzić, że okres od końca lat sześćdziesiątych i początku siedemdziesiątych uznać należy za okres ugruntowania się na terenie większości ziem polskich (w szczególności w Królestwie) przemysłu maszynowego o charakterze wielkokapitalistycz¬nym, którego narodziny i dalszy rozwój, uwarunkowany zapotrzebowa¬niami rynkowymi, przejawiły się w kilku określonych, kierunkach, głów¬nie w kierunku rozwoju przemysłu włókienniczego.
Etap następny przypada na lata po roku 1870 i kończy się zasadniczo u progu XX wieku. Jest to okres rozwoju wielkiego przemysłu kapitali¬stycznego, jego cech zasadniczych w różnych formach organizacyjnych, które w toku dalszych przeobrażeń miały się przekształcić na początku XX stulecia w cechy kapitalizmu monopolistycznego. W tym okresie mo-żemy wyróżnić dwie kolejne fazy rozwojowe.
Mniej więcej do połowy lat osiemdziesiątych koncentracja produkcji i kapitału przebiega wprawdzie dość szybko, jednakowoż dominuje jeszcze ciągle kapitał wolnokonkurencyjny, podczas gdy pierwsze zarodki organi¬zacji monopolistycznych są słabe, ledwo dostrzegalne. W tychże latach, o charakterze wyraźnie przedmonopolistycznym, świeżo uformowana wiel¬ka i średnia burżuazja polska hołduje w swej podstawowej masie dok¬trynie liberalizmu. Jednocześnie proletariat polski wykuwa wtedy zręby swej własnej ideologii, z czym wiążą się początki agitacji socjalistycznej i zakładanie pierwszych kółkowo-konspiracyjnych organizacji socjalistycz¬nych.
Druga faza w owym okresie, wyrażająca się łatwiej dostrzegalnymi już zjawiskami przerastania kapitalizmu wolnokonkurencyjnego w sta¬dium monopolistyczne, przypada po 1885 r. Szczególnie po tym roku kon¬centracja produkcji i kapitału w życiu gospodarczym ziem polskich ule¬ga wydatnemu przyśpieszeniu, przy czym jej tempo przekracza w nie-jednym przypadku przodujące kraje kapitalistyczne. W tej fazie mono¬pole pojawiają się jako zjawiska stałe i coraz bardziej masowe, by na przełomie XIX i XX wieku stać się czynnikiem decydującym, typowym dla produkcji wielkoprzemysłowej większości ziem polskich. Zaostrzające się wówczas antagonizmy społeczne pomiędzy burżuazja a proletariatem z jednej strony, z drugiej zaś wzrost konfliktów na tle rywalizacji eko¬nomicznej między burżuazja polską a burżuazja obcą prowadzą do zna¬miennej dla tych czasów ewolucji ideologicznej polskich klas posiadają¬cych, której zasadniczą cechą jest stopniowe porzucanie liberalizmu na rzecz nacjonalizmu.
'Trzeci, wyraźnie się zarysowujący okres dziejów Polski, można wy¬odrębnić w latach 1901 do 1918, a więc okres obejmujący początek XX wieku do wybuchu Wielkiej Rewolucji Październikowej, zakończenia I wojny światowej i odbudowy państwa polskiego jako burżuazyjnej Rzeczpospolitej. We wspomnianym okresie kapitalizm monopolistyczny jest już w zasadzie ukształtowany na terenie większości ziem polskich, po¬dobnie zresztą jak w całokształcie gospodarki światowej. Okresowi temu nadają wyraźne piętno i to w szerszej skali — ogólnoświatowej — szcze¬gólnie ostre konflikty klasowe proletariatu z burżuazja, równolegle zaś za¬targi i konfrontacje zbrojne pomiędzy blokami wielkich mocarstw — państw imperialistycznych. Rzecz jasna, że lata I wojny światowej 1914-
1918 i okres Rewolucji Październikowej, zapoczątkowujący istnienie pierwszego państwa socjalistycznego, zasługują tu na odrębne potrakto¬wanie, również z polskiego punktu widzenia.
Powstanie państwa polskiego otwiera okres czwarty, jako niewątpli¬wy punkt zwrotny w życiu narodu. Również w dziejach tego państwa, do którego przylgnęła nazwa Drugiej Rzeczpospolitej, zarysowują się dwie fazy, stosownie do formy rządów w Polsce międzywojennej. Tak więc ma¬my tu do czynienia z burżuazyjną demokracją w latach 1918 -1926 i swoi¬stego typu reżimem autokratycznym, utrwalonym w wyniku przewrotu majowego aż do września 1939 r.
II wojna światowa i losy społeczeństwa polskiego w tej wojnie, które znamionowały tak gwałtowny i dalekosiężny w skutkach przełom w ży¬ciu narodu, zapoczątkowały w konsekwencji jeszcze jedną nową erę histo¬ryczną, tym bardziej doniosłą, że przyniosły nie tylko wyzwolenie naro¬dowe i nowy kształt terytorialny państwa polskiego, ale i nowy, z gruntu odmienny ustrój społeczno-polityczny, zmierzający do zbudowania w Pol¬sce socjalizmu. Jest to — jak widzimy — piąty i ostatni etap w omawianej przez nas epoce dziejów narodu, który zamierzamy przedstawić w zary¬sowym ujęciu po rok 1948.
ŹRÓDŁA I LITERATURA
Ogólnie biorąc, im bliżej współczesności, tym bardziej dostrzegalne jest zjawisko umasowienia i dużego zróżnicowania bazy źródłowej. Na fakt ten składa się bardzo wiele czynników, takich jak wejście na orbitę życia politycznego nowych klas i warstw społecznych, jak wzrost ogól¬nego poziomu życia kulturalnego i naukowego oraz odgrywanie coraz to poważniejszej i wszechstronnej roli przez aparat państwowy, dążący do objęcia szerszą kontrolą podstawowych przejawów funkcjonowania róż¬nego rodzaju instytucji gospodarczych, społecznych i politycznych.
Instytucjonalne wzbogacenie całej struktury społecznej, charaktery¬stycznej dla rozwoju stosunków kapitalistycznych, miało swoje określo¬ne następstwa w postaci stałego wzrostu czyników źródłotwórczych. Obok źródeł typu tradycyjnego, jak akta władz państwowych i instytucji pry¬watnych, korespondencji oraz pamiętników upowszechnia^się nowe ro¬dzaje przekazów źródłowych. Do nich należy zaliczyć m.in. dokumentację powstałą w wyniku działalności nowych partii politycznych, organizacji zawodowych i społeczno-kulturalnych. W zakresie historii gospodarczej i społecznej szczególniejsze znaczenie uzyskały m.in. różnego rodzaju ma¬teriały statystyczne.
Wiek XX przyniósł także ogromny wzrost różnego rodzaju źródeł nie¬pisanych, powstałych sposobem fotograficznym, fonograficznym i elektro-nograficznym, z których tylko stosunkowo niewielka część znajduje się w archiwach. Źródła te utrwaliły głos i obraz, umożliwiając odtworzenie, uzupełnienie i wzbogacenie obrazu życia społeczeństwa także bez pośred-nictwa pisma. Stałe powiększanie się ich zasobu skłania do zakładania takich instytucji, jak Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, przechowu¬jącego kolekcje materiałów archiwalnych o charakterze mechanicznym, a więc taśmy magnetofonowe z nagraniami przemówień, rozmów, narad i dyskusji oraz wspomnień i relacji o większej wartości, a także nagrań audiowizualnych, ilustrujących doniosłe wydarzenia, filmów dokumen¬talnych itd. Szybki rozwój dokumentacji mechanicznej i różnych jej tech¬nik upowszechnił nowe formy przekazów źródłowych, takich jak edycje fotokopii, filmy dokumentalne, nagrania płytowe, mikrofilmy, albumy historyczne.
Do osobnego typu źródeł, specyficznych dla historii najnowszej, nale-
ży wreszcie zaliczyć źródła powstałe z inspiracji samego badacza, jak wywiady z żyjącymi jeszcze uczestnikami bądź obserwatorami określo¬nych, ważkich wydarzeń. Ich plonem mogą być relacje, spisane przez jedną ze stron — osoby prowadzącej wywiad lub osoby indagowanej, a także ankiety z postawionym pytaniem, częściej zaś całym kompleksem pytań wraz z odnotowanymi odpowiedziami adresatów, tzw. responden¬tów.
Pamiętać także trzeba, ze wreszcie i sam autor, odtwarzający te fazy procesu historycznego, które bezpośrednio poprzedzają współczesność, jest także w pewnym sensie elementem żródłotwórczym, przekazując ta¬kie czy inne fakty z autopsji, z własnej obserwacji lub przez siebie za¬słyszane. Może się również zdarzyć, że własne odczucia autora dotyczące niedawno minionych czasów, stanowiących zarazem niemałą cząstkę jego życia, oddziałują w takim czy innym stopniu na sądy i oceny zawarte po¬tem w opracowanej przez niego publikacji historycznej, mimo przeświad¬czenia, że powinien w tej mierze zachować dystans i obiektywizm.
Gdy jest mowa o rozdziałach podręcznika Historii Polski 1864 -1948, obejmujących okres do 1918 r., tj. do momentu odzyskania II Niepodległości można tu przede wszystkim uwzględnić wiele najbardziej typowych źró¬deł o charakterze archiwalnym, z których na plan pierwszy wysuwają się zbiory dokumentów, będące rezultatem działalności władz państwowych trzech państw zaborczych — Rosji, Niemiec i Austro-Węgier.
W przypadku zaboru rosyjskiego należy zaznaczyć, że centralistyczny i zarazem policyjny charakter systemu carskiego powodował, iż cało¬kształt spraw związanych z tym zaborem znajdował swe odbicie nie tylko w dokumentacji różnych ogniw lokalnego aparatu państwowego w Kró¬lestwie Polskim, lecz także w aktach urzędów centralnych, ogólnorosyj-skich. Spośród tych ostatnich należy wymienić na pierwszym miejscu ta¬kie instytucje, jak akta Rady Państwa, przgotowującej projekty ustaw i rozporządzeń, zatwierdzanych przez cara, a także stanowiącej rolę naj¬wyższej instancji w wielu dziedzinach życia gospodarczego i politycznego oraz w sprawach administracyjnych i wojskowych. Sporo materiałów do spraw polskich znaleźć także można w zespole akt Dumy Państwowej (1906 - 1917) oraz w zespole Komitetu Ministrów, do którego kompetencji należało uwzględnianie spraw międzyresortowych oraz utworzonej w 1905 r. Rady Ministrów.
W zakresie sądownictwa szczególniejszą wagę mają akta Senatu, naj¬wyższej instancji sądowniczej (także na polu prawa administracyjnego), gdzie znajdują się różnego rodzaju akta dotyczące m.in. podziału admini¬stracyjnego Królestwa, organizacji Kościoła na ziemiach polskich, przed¬siębiorstw przemysłowych, instytucji gospodarczych i wojskowych działa-jących na terenie zaboru rosyjskiego.
Do spraw okresu popowstaniowego wiele podstawowych zasobów źró¬dłowych zawiera zespół akt Komitetu do Spraw Królestwa Polskiego 1864 - 1870.
Jeśli chodzi o sytuację polityczną w Królestwie polskim i ruchy spo-
10
łeczno-politycznc na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego, na plan pierw¬szy wysuwają się zbiory III Wydziału Własnej JCM Kancelarii, a po jego likwidacji akta, utworzonego w 1880 r. Departamentu Policji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Obok akt MSW znaczną wagę mają również doku¬menty Ministerstwa Sprawiedliwości. Większość wymienionych zespołów przechowywane jest w dwóch archiwach — Centralnym Archiwum Hi¬storycznym w Leningradzie oraz Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym w Moskwie.
Godne uwagi są także archiwa innych resortów, jak mało dotąd zba¬dane pod kątem spraw polskich archiwum Ministerstwa Spraw Zagra-nicznych (w Moskwie), zespół akt Ministerstwa Oświaty (archiwum w Le¬ningradzie), czy materiały archiwalne Centralnego Państwowego Archi-wum Historyczno-Wojskowego w Moskwie, zawierające m.in. takie zespo¬ły — ważne dla spraw polskich — jak akta Sztabu Generalnego, czy ze¬spół akt sztabu Warszawskiego Okręgu Wojskowego.
Archiwa radzieckie posiadają również bogate i różnorodne zbiory do¬tyczące spraw gospodarczych Królestwa, że weźmiemy tu choćby tylko pod uwagę zasoby Ministerstwa Finansów — akta Departamentu Handlu i Manufaktur, czy Departamentu Spraw Kolejowych i Departamentu Po-datków Gruntowych. Interesujące materiały zawierają wreszcie do tych spraw akta takich resortów, jak Ministerstwa Handlu i Przemysłu, Mi-nisterstwa Komunikacji oraz Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwo¬wych.
Akta władz Królestwa Polskiego można w zasadzie podzielić według kryteriów chronologicznych na dwie kategorie — na akta tych władz z okresu poprzedzającego reformę administracyjną, tj. do 1867 r., oraz na dokumenty obejmujące okres po reformie administracji po tymże roku.
Do pierwszej z obu tych kategorii wypada zaliczyć różne akta władz naczelnych Królestwa, jak Rady Administracyjnej, Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu oraz terenowych komórek Komisji Włościańskiej (późniejszych Gubernialnych Urzędów do Spraw Włościańskich), akta kancelaryjne gubernatorów, czy wreszcie dokumenty związane z dzia¬łalnością naczelników wojennych, związane ściśle z sytuacją po upadku powstania styczniowego.
Gdy jest mowa o okresie po 1867 r., to przede wszystkim wypada wy¬mienić akta warszawskiego generał-gubernatora, z których zachowała się jedynie dokumentacja, obejmująca lata 1903 -1909. W tej sytuacji obfi¬tością, różnorodnością i kompletnością materiałów wysuwają się na plan pierwszy — skoro jest mowa o spuściźnie dokumentacyjnej po władzach carskich — akta poszczególnych gubernatorów i w ogóle kancelarii urzę¬dów gubernialnych. Ich cennym uzupełnieniem są akta naczelników po¬wiatowych i zarządów powiatowych. Zachowały się jednak akta dotyczą¬ce tylko niektórych powiatów i to nieraz w stanie szczątkowym. Podob¬nie zresztą rzecz się przedstawia w przypadku urzędów gminnych, a tak¬że komisji do spraw włościańskich. Zupełnie odrębne, specyficzne miejsce w zasobach władz administracyjnych Królestwa stanowią materiały gu¬li
bernialnych i powiatowych komisji wyborczych do Dumy Państwowe;
z lat 1906-1912. Dla niektórych tylko terenów i to fragmentarycznie za¬chowały się akta gubernialne i powiatowe zarządów żandarmerii, podob¬nie jak i kancelarii policmajstrów. Nie zachowały się akta Okręgu Nauko¬wego Warszawskiego, tak że w przypadku problematyki związanej z dzia¬łalnością szkolnictwa musimy się zadowolić aktami dyrekcji szkolnych oraz drukowanymi instrukcjami i okólnikami.
Do dziejów przemysłu i klasy robotniczej podstawowym zasobem źródłowym są akta kancelarii inspektorów fabrycznych poszczególnych regionów w obrębie guberni. Obok cennych materiałów statystycznych zawierają one liczne i różnorodne relacje na temat warunków pracy i różnego rodzaju konfliktów na terenie zakładów pracy, m.in. na temat ruchu strajkowego. Dla rozwoju i życia miast podstawowe znaczenie ma¬ją akta zarządów miejskich większych miast Królestwa, na ogół dobrze zachowane oraz akta Izb Skarbowych i Zarządu Akcyz. Omawiane ze¬społy archiwalne znajdują się bądź w Archiwum Głównym Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie, bądź w archiwach zlokalizowanych na terenie byłych miast gubernialnych i innych główniejszych miast zaboru rosyj¬skiego.
Odrębny zasób źródłowy, odnoszący się głównie do okręgu białostoc¬kiego i do dziejów ludności polskiej na terenie tzw. krajów zabranych, jest przechowywany w Centralnym Państwowym Archiwum Historycz¬nym Litewskiej SSR w Wilnie. Są to przede wszystkim akta gubernato¬rów — wileńskiego, kowieńskiego i grodzieńskiego. Dość dużo poloniców posiada również Centralne Historyczne Archiwum Państwowe w Kijowie, zwłaszcza w takich zespołach archiwalnych, jak akta gubernatorów ki¬jowskiego i podolskiego oraz aktft Wojskowo-Sądowej Komisji przy Szta¬bie Wojsk Kijowskiego Okręgu Wojskowego dla Spraw Politycznych i Wojskowo-Śledczej Komisji Kijowskiego Okręgu Wojskowego. Te ostat¬nie zawierają cenne i interesujące materiały, odnoszące się do represji powstaniowych.
Z materiałów źródłowych ogłoszonych drukiem na czoło wysuwają się różnego rodzaju publikacje o charakterze urzędowym, jak — przede wszystkim — Połnoje sobranije zakonów Rossijskoj Imperii (2 wydanie zawiera materiały z lat 1825 -1881, 3. wydanie z lat 1881 -1913, Petersburg 1825 -1913) i Swod zakonów Rossijskoj Imperii opracowany na podstawie poprzedniego wydawnictwa, zawierający m.in. całokształt obowiązują¬cych praw, Uczreżdenije uprawlenija gubernii Carstwa Polskogo. Osobne wydawnictwa dokumentalne poświęcone są okresowi pierwszych lat po powstaniu, jak Sbornik cirkuliarow Wojenno-Policejskogo Uprawlenija w Carstwie Polskom 1863 -1866 godów (Warszawa 1867). Schematyzmy władz Królestwa Polskiego zarówno centralnych, jak i lokalnych zawie¬rają Roczniki urzędowe (od 1866) a także Adres Kalendarii i Pamiatnyje Kniżki. Podstawowe znaczenie ma rówmeż Dziennik Praw Królestwa Pol¬skiego (Warszawa 1867 -1871) wychodzący po 1871 pt. Zbiór praw.
Poważną rolę w studiach nad przeobrażeniami polityczno-ustrojowy-
12
mi Królestwa odgrywają protokoły posiedzeń Komitetu Urządzającego z lat 1864 -1871, zawarte w wydawnictwie — Postanowlenija uczreditiel-nogo Komiteta, zaś w przypadku problematyki agrarnej Sbornik... Ko-missji po kriestianskim diełam, wydany w Petersburgu w 1879 r. Wiele aktów ustawodawczych i rozporządzeń zamieszczały również często urzę-dowe i półurzędowe czasopisma. Pojawiały się nadto nieoficjalne wydaw¬nictwa carskich aktów normatywnych w przekładzie polskim.
Osobną grupę stanowią zbiory rozporządzeń władz Królestwa, jak np. Zbiór praw górniczych w guberniach Królestwa Polskiego (Warszawa 1899). Trzeba wreszcie zaznaczyć, że poszczególni gubernatorzy Królestwa wydawali drukiem coroczne swoje “najuniżeńsze raporty" o stanie swych gubernii wraz z obszernymi, drukowanymi załącznikami, tzw. Obzory gu¬berni!.
Do najbardziej podstawowych materiałów źródłowych drukowanych należy wreszcie zaliczyć sprawozdania stenograficzne Dumy Państwowej wraz z alegatami jej uchwał, zawarte w wydawnictwie — Gosundar-stwiennaja Duma. Stienograficzeskije otczety (Petersburg 1906 -1907).
Nie należy wreszcie zapominać o szczególnie bogatym i lawinowo narastającym materiale źródłowym, przydatnym w badaniach nad bardzo różnorodną problematyką, jaką były coraz to liczniejsze periodyki — dzienniki reprezentujące różne kierunki ideowo-polityczne, czasopisma społeczno-kulturalne i specjalistyczne.
Materiały archiwalne władz pruskich i niemieckich, odnoszące się do dziejów ziem polskich, zawarte są głównie w archiwach NRD, a miano¬wicie w dwóch oddziałach Niemieckiego Archiwum Centralnego, znajdu¬jących się w Poczdamie i Merseburgu. W aktach poszczególnych resortów ministerialnych istnieją specjalne serie dokumentów poświęconych spra-wom polskim. To samo dotyczy zespołu kancelarii Rzeszy, czy zespołu akt Reichstagu. Liczne polonica znajdują się również w niemieckich archi¬wach krajowych, jak np. w Brandenburskim Głównym Archiwum Kra¬jowym w Poczdamie z zespołem akt Prezydium Policji w Berlinie. W sas¬kim Głównym Archiwum Krajowym w Dreźnie, w zespole saskiego Mini¬sterstwa Spraw Wewnętrznych są liczne materiały do dziejów emigracji popowstaniowej.
Na terenie RFN interesujące materiały do spraw polskich odnajduje¬my w bońskim archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, z takimi materiałami, jak np. bogatą dokumentacją do spraw polskich w czasie pierwszej wojny światowej. Jeśli chodzi o lata 1914 -1918 sporo intere¬sujących przekazów źródłowych możemy odnaleźć również w Archiwum Wojskowym (Militararchiv) we Fryburgu Bryzgowijskim. W przypadku władz prowincjonalnych należy tu wymienić przede wszystkim naczelne prezydia rezydujące w Poznaniu, Gdańsku, Wrocławiu i na terenie Prus Wschodnich, będące organami nadrzędnymi, a zarazem ogniwami po¬średniczącymi między centralnymi władzami pruskimi a organami władzy niższego szczebla. Stan zachowania akt naczelnych prezydiów jest nie¬jednolity; chyba najgorzej rzecz się przedstawia w zespołach poznańskich,
13
gdzie zachowały się prawie tylko akta obejmujące lata siedemdziesiąte, szczególnie bogate są natomiast akta gdańskie.
Dla Wielkopolski i Pomorza dysponujemy aktami kancelarii trzech ważnych urzędów państwowych — Komisji Kolonizacyjnej w Poznaniu, Komisji Generalnej w Bydgoszczy i Prezydium Policji w Poznaniu. Do¬tyczą one swym zasięgiem terytorialnym znacznej części województwa poznańskiego i gdańskiego oraz wojewódzkiego bydgoskiego, spraw osied¬leńczych, zobowiązań finansowych osadników, regulacji stosunków mię¬dzy obszarnikami a chłopami itp. Natomiast akta Prezydium Policji szcze¬gólniejsze znaczenie mają w zakresie badań nad polskim ruchem narodo¬wym i ruchem socjalistycznym, które policja pruska zawsze poddawała systematycznej inwigilacji.
W pruskim systemie administracyjnym ogniwami administracji na szczeblu obwodów rejencyjnych były rejencje, na szczeblu powiatów — landratury, a władzą samorządową — wydziały powiatowe. Akta tych ostatnich instancji trzeba traktować w zasadzie równolegle z uwagi na ich wzajemne zazębianie się i uzupełnianie. Stan zachowania wszystkich wy¬żej wzmiankowanych zespołów jest różnorodny, podobnie zresztą jak akt zarządów miejskich w Poznańskiem, na Pomorzu i na Śląsku.
Ze źródeł drukowanych o charakterze oficjalnym wysuwają się na czoło — w stosunku do ziem polskich zaboru pruskiego — stenogramy parlamentu Rzeszy i sejmu pruskiego a następnie takie seryjne publika¬cje, jak Gesetzsammlung fur die Koniglich-Preufiischen Staaten (Berlin 1810-1907) i PreuCische Gesetz-Sammlung (Berlin 1907-1927), a także rejencyjne i powiatowe dzienniki urzędowe oraz urzędowe i na wpół--urzędowe wydawnictwa statystyczne.
Szukając źródeł dotyczących zaboru austriackiego spośród centralnych, wiedeńskich instytucji państwowych należy^ przede wszystkim 2 vrócić uwagę na przechowywane w archiwach wiedeńskich (Haus- Hof- und Staatsarchiv i archiwa poszczególnych resortów ministerialnych) akta centralnych władz rządowych. Część tych akt została przez rząd wiedeń¬ski oddana Polsce po 1918 r. i znajduje się w AGADzie. W małym nato¬miast stopniu zachowały się akta Ministerstwa dla Galicji.
Z akt państwowych i krajowych władz Galicji i Śląska Cieszyńskiego najpoważniejsze zespoły zawierają archiwa Namiestnictwa we Lwowie (lwowska filia Centralnego Archiwum Historycznego USSR) i w Opawie (Archiwum Historyczne w Brnie). Dotyczą one bardzo różnorodnych spraw odnoszących się do obu wspomnianych “krajów koronnych". Ich wagę podnosi fakt, że są one starannie uporządkowane i na ogół bardzo dobrze zachowane i skompletowane.
Niższymi ogniwami administracyjnymi były w zaborze austriackim starostwa powiatowe. Spuścizna rękopiśmienna będąca pozostałością ich działalności jest jednak w poważnym stopniu zdekompletowana. Do wielu starostw akta zachowały się tylko w niewielkich fragmentach. Źródła do¬tyczące terenów zachodniej Galicji są przechowywane w Archiwum miasta Krakowa i Województwa krakowskiego, dla wschodniej części
14
kraju w Okręgowym Archiwum Historycznym we Lwowie, wreszcie dla Śląska Cieszyńskiego w lokalnych archiwach państwowych w Bielsku, Cieszynie i Opawie.
Do bardzo cennych zespołów należy zaliczyć również akta Dyrekcji Policji w Krakowie (dla zachodniej części kraju) i we Lwowie (dla wschodniej części) oraz Komisariatu Policji dla Cieszyń...
napomoc