Wpływ zabawy na wszechstronny rozwój dziecka w wieku przedszkolnym.docx

Wpływ zabawy na wszechstronny rozwój dziecka w wieku przedszkolnym

Wstęp

              Niezmiernie istotną rangę w procesie rozwoju psychicznego i społecznego dziecka mają zabawy. Dobra zabawa jest jak jedzenie, ubranie, sen. Dobra - to znaczy jaka?

              Taka, która oprócz sprawiania radości jednocześnie uczy i rozwija. Podstawowym warunkiem dobrej zabawy dziecka, jest odpowiednie miejsce, czas i dobrze dobrane zabawki. Odpowiednio dobrane do wieku, możliwości i zainteresowań dziecka, ładne, kolorowe, cieszące wzrok, pobudzające inicjatywę, pomysłowość i twórczy wysiłek dziecka, a oprócz tego naturalne zainteresowania i zaangażowanie.

                            Zabawa jest podstawową formą aktywności dziecka w wieku przedszkolnym. Służy zaspokojeniu jego potrzeby ekspresji i twórczości. Dostarcza dziecku radosnych przeżyć związanych z doznawanymi wrażeniami, z osiągnięcia celu, z odtwarzania, przekształcania rzeczywistości. Jest niezbędna dla jego prawidłowego rozwoju. W zabawie dziecko wyraża swoje uczucia i pragnienia, daje upust swojej wyobraźni i fantazji, rozwija zdolności twórcze. W zabawie dziecko przejawia wiele poczucia odpowiedzialności, a jego wytwory są często oryginalne i twórcze. Zabawa umożliwia dziecku zdobywanie doświadczeń oraz umiejętności w działaniu.

              Zabawa ma bezpośrednie korzenie społeczne, gdyż potrzeby, jakie dziecko w zabawie urzeczywistnia, rozwijają się w jego kontakcie ze środowiskiem społecznym. Ponadto ingerencja wychowawców i rodziców w zabawy dziecka i współdziałanie z nim pozwalają im na przekazywanie treści społecznych i wzorów zachowań. Ingerencja ta ma przeważnie - a przynajmniej powinna mieć - charakter współdziałania, ewentualnie dyskretnego kierowania czynnościami dziecka, a także stwarzania mu odpowiednich warunków do zabawy.

              Zabawa angażuje emocjonalnie, pobudza do twórczego działania, inspiruje do wykorzystania swoich możliwości, a jednocześnie jest źródłem radości i satysfakcji. Wszystkie zabawy znajdują swoje zastosowanie, mają posłannictwo, przekazują wartości, tworzą postawy i wywierają na uczestników (bawiących się) określony wpływ. Treść zabaw dzieci odsłania wyraźnie wpływy otoczenia - wartościowe lub destrukcyjne. Ażeby zabawa mogła istotnie przyczyniać się do rozwoju dziecka, nie wystarczy samo udostępnianie przedmiotów zabawy (zabawek), jest potrzebna jeszcze obecność dorosłych w zabawie. To oni stwarzają dziecku poczucie bezpieczeństwa, dostarczają coraz to nowych bodźców: uczą jak się bawić, stanowią wzór do naśladowania w zabawie w role. Ponadto, a może przede wszystkim, zabawa wzmacnia więź pomiędzy dorosłym a dzieckiem. Czas spędzony na wspólnej zabawie to czas przygotowania małego człowieka do dorosłego życia.

              Najczęściej powtarzające się rodzaje zabaw to: zabawy manipulacyjne, dydaktyczne, ruchowe, badawcze, konstrukcyjne, tematyczne.

              Zabawy tematyczne mają szczególną wartość dla rozwoju dziecka. Jako oparte na rzeczywistości i z niej wywodzące swą treść, są prawdziwą rekapitulacją zdarzeń poznanych i przeżytych. Są też swoistą nauką życia na płaszczyźnie realnie przeżywanych stosunków społecznych, umożliwiają dziecku zbliżenie się do rzeczywistości w sposób dostępny, zajmujący, łatwy i osobisty. Pobudzają wyobraźnię, przenoszą dziecko ze świata realnego w świat fantazji, świat fikcji.

              Zabawy tematyczne możemy określić następującymi terminami: zabawy iluzyjne, zabawy dramatyczne, zabawy, naśladowcze i odtwórcze, zabawy w role, zabawy twórcze. Jednakże każdy z terminów oznacza, że są to zabawy na jakiś temat. Temat zabawy zwykle pojawia się niespodziewanie, powstaje na tle sytuacji w jakiej znalazły się dzieci. Dzieci często używają terminu "bawimy się w..." - to określenie zawiera w sobie aspekt społeczny.

1.1. Pojęcie definicje i funkcje zabawy

              Zabawa jest formą aktywności człowieka. Pojawia się w różnych fazach jego rozwoju i różną pełni w nich rolę. Przyczyniając się do jego rozwoju, sama także temu rozwojowi podlega. Prawdziwa zabawa, czyli stworzona przez dziecko od początku do końca występuje w wieku przedszkolnym, który nazywany bywa czasami po prostu wiekiem zabawy.

              W historii filozofii i pedagogiki wielokrotnie próbowano sformułować odpowiedź na pytanie czym jest zabawa dziecięca i jaka jest jej rola w regulowaniu stosunku podmiotu do otaczającego świata. O walorach zabawy, jej wartościach dla rozwoju dziecka, napisano już wiele w literaturze psychologicznej i pedagogicznej.

Już Platon kazał uczyć dzieci poprzez zabawy i polecał wykorzystywać zabawki w nauczaniu geometrii i arytmetyki, a starożytni Rzymianie nadawali ciasteczkom kształty liter i podając je dzieciom do połknięcia uczyli abecadła.

              Problematyką związaną z zabawa interesują się filozofowie, badacze kultury i socjologowie, psycholodzy, pedagodzy i teoretycy kultury fizycznej. Tych ostatnich interesują przede wszystkim ruchowe aspekty zabaw, ich specyfika i sprzężenie z procesami intelektualnymi występującymi szczególnie wyraźnie w sporcie.

              Dzięki wieloletnim wysiłkom podjętych przez licznych badaczy dysponujących dużym zasobem materiału dotyczącego opisowej strony zabaw oraz licznych czynników, które wpływały na kształtowanie się zabaw w ciągu wieków. Podjęto interesujące próby klasyfikacji zabaw oraz zebrano dane świadczące o różnorodnych spełnianych przez nie funkcjach.

              Do najdawniejszych prób wyjaśnienia genezy zabaw i ich roli należą poglądy H. Spencera i F. Schillera, którzy widzieli w zabawie wyładowanie nadmiaru gromadzonej w organizmach żywych, a zwłaszcza w organizmie ludzkim. Pozostający w organizmie nadmiar energii wymaga wyładowania. Wyładowanie to uzewnętrznia się w zabawie.

              Teoria nadmiaru energii była pierwszą szerzej uzasadnioną teorią zabawy, toteż do niej nawiązywały niemal wszystkie późniejsze teorie zabawy, ale uważano, że jest nazbyt ogólnikowa.[1]

              Współcześnie w literaturze przedmiotu znajdujemy liczne definicje terminu zabawa budowane z punktu widzenia różnych stanowisk metodologicznych. Generalnie rzecz ujmując, można wyróżnić trzy zasadnicze cechy zabawy:

1. Bezinteresowna, autoteliczna motywacja człowieka bawiącego się. Zabawa jest celem samym w sobie i nie jest środkiem realizacji jakiegokolwiek celu poza nią.

2. Fikcyjność i odmienność świata zabawy, zamkniętego umownymi granicami czasu i przestrzeni.

3. Istnienie reguł, konwencji.

Powyższe cechy konstytutywne zabawy soją u podstaw "klasycznej" aprobowanej do dzisiaj definicji, sformułowanej przez J. Huzignę, dla którego zabawa "jest dobrowolną czynnością lub zajęciem dokonywanym w pewnych ustalonych granicach czasu i przestrzeni według dobrowolnie przyjętych, lecz bezwarunkowo obowiązujących reguł, jest celem samym w sobie, towarzyszy jej zaś uczucie napięcia i radości oraz świadomość odmienności od zwyczajnego życia."[2]

              Dzieci mają nieodpartą potrzebę poruszania się i codziennie dają jej wyraz w sposób niemożliwy do przeoczenia. Dzieci muszą się poruszać po to:

- by móc się zdrowo rozwijać

- by mieć dobre samopoczucie fizyczne i psychiczne

- by poznawać własne sprawności fizyczne i móc je dalej rozwijać

- by nawiązywać kontakty z innymi i móc się z nimi bawić

- by móc poznawać otaczające je przedmioty i miejsca zabaw[3]

Tabela nr 1. Rodzaje zabaw małych dzieci

Źródło: Appelt, 2005

              W trzecim roku życia dziecko zainteresowane jest nowymi formami aktywności, wykorzystując posiadaną już sprawność podejmuje pierwsze próby, rysowania, malowania, lepienia z plasteliny. Nim rysunki te zaczną coś przedstawiać stanowią najpierw zbiory linii określane jako bazgroty nieprzedstawiające, z czasem zaczynają pojawiać się wśród nich pierwsze okręgi, a później inne figury geometryczne. Dziecięca twórczość to domena wieku przedszkolnego, ale już teraz dziecko czerpie z niej satysfakcję, źródłem przyjemności jest dla niego samo wykonywanie czynności w kontakcie z dorosłym. Troska o wynik, wytrwałe realizowanie swojego pomysłu stworzenia jakiegoś rysunku, budowli pojawi się w okresie późniejszym, ale te pierwsze formy zajęć manualnych stanowią ważne przygotowanie. [4]

E. Hurlock wyróżniła 4 zasadnicze funkcje zabawy:

1. funkcja kształcąca - polega na tym, iż dziecko w zabawie kształci swoje zmysły, wzbogaca wiedzę o świecie, poznaje samego siebie - rozwija język i umiejętność komunikowania się, uczy się poznawać swoje możliwości i dokonywać samooceny;

2. funkcja wychowawcza - zabawa rozbudza u dziecka określony stosunek do otoczenia społecznego, poznaje normy społeczne i reguły postępowania, uczy się rzetelności i uczciwości;

3. funkcja terapeutyczna - dziecko podczas zabawy uwalnia się od napięć i emocji, uczy się różnych sposobów wyrażania swoich uczuć oraz rozwiązywania swoich problemów;

4. funkcja projekcyjna - dziecko w zabawie wchodzi w różne sytuacje, wykonuje różne zadania, pełni różne role i dzięki temu ujawnia swoje właściwości. Natomiast wychowawca może odkryć i lepiej poznać mocne i słabe strony wychowanka.[5]             

              Zabawa może spełniać funkcję diagnostyczną, ponieważ zachowanie dziecka podczas zabaw, będących manifestacją jego stanów uczuciowych informuje o świecie wewnętrznych przeżyć wychowanka oraz o jego ewentualnych trudnościach i konfliktach. Można ją wykorzystać w psychoterapii w stosunku do dzieci agresywnych i nadmiernie pobudliwych jak i na odwrót do wychowanków nieśmiałych i izolujących się od grupy. (M. Przetacznik - Gierkowska, G Makiełło - Jarża, 1985).

1.2. Rodzaje zabaw ze względu na treść i kierunek samorzutnej aktywności dziecka

              Zabawa odkrywa bardzo ważną rolę w rozwoju dziecka. W niej właśnie wyraża się aktywność każdego dziecka, które dąży do zaspokojenia swoich potrzeb intelektualnych, społecznych, estetycznych i ruchowych. Ze względu na przejawiającą się w zabawie treść i kierunek samorzutnej aktywności dziecka wyróżnia się:

1. Zabawy manipulacyjne

2. Konstrukcyjne

3. Tematyczne

4. Badawcze

5. Ruchowe[6]

Ad 1,2) zabawy manipulacyjno - konstrukcyjne

              Zabawy manipulacyjno - konstrukcyjne zaspokajają potrzebę poznawania właściwości przedmiotów i ich wytwarzania. Są one domeną praktycznych doświadczeń dziecka, kształtujących w działaniu jego myślenie, pojęcia matematyczne, dostarczają doświadczeń będących podstawą wiedzy o przedmiotach i ich własnościach. Zabawy te rozbudzają zainteresowania i inwencję techniczną.

              Poziom możliwości konstrukcyjnych bardzo zależy od tego czy miało ono dostęp do klocków, do piasków i innych materiałów. W przedszkolu część dzieci 3-letnich bawi się więc podobnie jak 2-latki. Dostawiają jeden klocek do drugiego, budują wieżę, próbują stawiać babki z piasku. Trzylatek jednak, który nie ma pod tym względem zaległości, na ogół potrafi już coś ulepić czy ustawić, co nazwie domkiem, gniazdkiem, płotkiem.

              Zabawy konstrukcyjne polegają na tworzeniu "dzieła" z dowolnego materiału. W zabawach manipulacyjnych dziecko nie spostrzega swojego wytworu, który najczęściej powstaje przypadkowo. "Z manipulacji, która jest tylko kształtowaniem funkcji, dziecko przechodzi w fazę tworzenia przedmiotów (np. wybuduje dom, wieżę, garaż). Fakt taki jest sygnałem, że zabawa przechodzi w twórcze działanie."[7]

              Zabawy  konstrukcyjne zaspokajają potrzebę tworzenia, rozwijają wyobraźnię przestrzenną, pomysłowość, inwencję twórczą. Uczą zgodnego współdziałania w grupie, oraz (co jest najważniejsze) zaspokajają naturalną ciekawość dziecka.[8]

Ad 3) zabawy tematyczne

              Zabawy tematyczne dzieci to taki rodzaj ich działalności, w której one odtwarzają, rzeczywistość otaczającego świata, a w szczególności działania ludzi dorosłych, ich życie i stosunki społeczne. W treści zabaw tematycznych występują te elementy rzeczywistości, które pobudziły dziecko uczuciowo i zaciekawiły je.[9]

              W treści zabaw tematycznych występują te elementy rzeczywistości, które pobudziły uczuciowość dziecka i jego ciekawość. Dziecko przyswaja sobie tę rzeczywistość, naśladuje ją i przetwarza, posługując się zazwyczaj zabawkami, a także różnymi przedmiotami, które pod jakimś względem przypominają to, czego mu w danej zabawie potrzeba. Dlatego patyk może służyć jako termometr lekarski, luneta, karabin, zaś drobne kamyki, zastępują cukierki, pieniądze, pieczywo itd. Rzeczywiste cechy przedmiotów uzupełnia wyobraźnia, która w zabawach tematycznych znajduje pole wyrażania się.

              Zabawy tematyczne dzieci rozwijają się etapami. Trzylatki naśladują zazwyczaj jakąś jedną wybraną czynność, np. "golą się" klockiem, syczą jak lokomotywa, układają  lalki do snu. Treść zabaw czerpią 3-latki, a także i 4-latki z najbliższego otoczenia - bawią się w to, co znają z własnego doświadczenia i obserwacji.

              Zabawy tematyczne "są swoistą formą działalności, w której dziecko w postaci zabawowej wprowadza w czyn, to co wcześniej zaobserwowało, poznało i przeżyło, czego dowiedziało się i doświadczyło.[10]

              "W zabawach tematycznych dziecko wciela się w jakąś rolę i jest to środek do poznania i zrozumienia drugiej osoby. W rozwoju społecznym dziecka jest to bardzo duże osiągnięcie i sprzyja przezwyciężeniu egocentryzmu."[11]

Ad 4) Zabawy badawcze

              Zabawy te polegają na robieniu przez dziecko różnych doświadczeń. Dziecko bierze w tych zabawach rzeczywistość jakby "do ręki", bada własności różnych rzeczy i zjawisk, zaspokajając tym swoją intelektualną ciekawość, doznając rozlicznych wrażeń, również estetycznych, zastanawia się bada np.: Jak dźwięczy stukanie w kratę ogrodzenia pręcikiem, a jak drewienkiem? Jak się ustawić, żeby wiatraczek kręcił się na wietrze? Jak brnąć przez zasypane jesiennymi liśćmi ścieżki, żeby robiła się "droga"?

              Zabawy badawcze to te, które irytują dorosłych, bo dziecko "wszystko rusza", "wszędzie go pełno".

Ad 5) Zabawy ruchowe

              Zaspokajają one samorzutną potrzebę ruchu, nabywania zręczności, Dzieci biegają, skaczą na jednej nodze, chodzą na piętach, noszą krążek na głowie, ćwiczą równowagę chodząc po przewróconej kłodzie drzewa, skaczą przez przeszkody, wspinają się itp.

              Są zabawy, w których z punktu widzenia dziecka ruch jest głównym celem, poza tym jednak ruch towarzyszy różnym rodzajom zabawy, zwłaszcza gdy odbywają się one na wolnej przestrzeni, na powietrzu. Dzieci zaspokajają potrzebę ruchu, gdy budują z klocków, bawią się piaskiem, spacerują z lalkami, naśladują zwierzęta, samochody, maszyny.

              Każdy z wymienionych rodzajów zabaw ma swoje wartości. Poziom zabaw dzieci w obrębie różnych rodzajów zależy od wieku, temperamentu, uzdolnień, od wpływów wychowawczych. Żeby zabawa wpływała w sposób prawidłowy na rozwój psychiczny i fizyczny trzeba jej zapewnić odpowiednie warunki materialne i społeczne.

              Zabawy tematyczne mają szczególną wartość dla rozwoju dziecka. Jako oparte na rzeczywistości i z niej wywodzące swą treść, są prawdziwą rekapitulacją zdarzeń poznanych i przeżytych. Są też swoistą nauką życia na płaszczyźnie realnie przeżywanych stosunków społecznych, umożliwiają dziecku zbliżenie się do rzeczywistości w sposób dostępny, zajmujący, łatwy i osobisty. Pobudzają wyobraźnię, przenoszą dziecko ze świata realnego w świat fantazji, świat fikcji.

              Zabawy tematyczne możemy określić następującymi terminami: zabawy iluzyjne, zabawy dramatyczne, zabawy, naśladowcze i odtwórcze, zabawy w role, zabawy twórcze. Jednakże każdy z terminów oznacza, że są to zabawy na jakiś temat. Temat zabawy zwykle pojawia się niespodziewanie, powstaje na tle sytuacji w jakiej znalazły się dzieci. Dzieci często używają terminu "bawimy się w..." - to określenie zawiera w sobie aspekt społeczny. Dzięki zabawom tematycznym dziecko zaspokaja swoje potrzeby emocjonalne. Przeżywane napięcia i różne emocje w świecie realnym - pozytywne, jak i negatywne - często bywają przenoszone w świat fikcyjnych postaci. Wówczas dziecko może rozładować swoje napięcie emocjonalne, którego by nie potrafiło zniwelować w realnej sytuacji.[12]

              Podczas zabaw tematycznych dzieci używają wielu przedmiotów i zabawek, którym nadają znaczenie symboliczne, tj. nadają im szczególny, umowny sens w zależności od celu i treści zabawy. Oznacza to, że dziecko, dokonuje selekcji rekwizytów, czasami na zasadzie podobieństwa do rzeczywistości, niekiedy na zasadzie ich funkcjonalności. Wraz z rozwojem wyobraźni wzrasta pomysłowość dzieci przy wykorzystywaniu przedmiotów podczas zabawy.

              Zabawa tematyczna odgrywa w rozwoju dziecka rolę bardzo wielostronną - oddziałuje na rozwój poznawczy, wpływa na sferę emocjonalno - motywacyjną jak również kształtuje osobowość bawiącego się dziecka. M. Tyszkowa uporządkowała te różnorodne sfery oddziaływania zabawy na rozwój dziecka w sposób następujący:

v     Zabawa stanowi tę formę działalności dziecka, dzięki której może ono odtwarzając i przetwarzając treść swoich doświadczeń w świecie realnym, przeżywać je na nowo po wielokroć i poddawać opracowaniu od strony poznawczej, uczuciowej i wartościującej. Dzięki temu możliwe staje się włączenie tych doświadczeń do zasobów pamięci trwałej oraz do systemu psychicznego dziecka.

v     Zabawa dziecka odgrywa istotną rolę w procesie kształtowania się jego czynności symbolicznych. Odtwarzanie rzeczywistości w zabawie dokonuje się w sposób symboliczny i umowny. Dziecko odtwarza znane sobie przedmioty i zdarzenia przy użyciu przedmiotów zastępczych oraz za pomocą własnych działań na niby. Wprowadza je to w świat czynności symbolicznych w odpowiedzi właściwych dla wewnątrzpsychicznej aktywności człowieka. Przedmiotem tej aktywności jest odbiór, kodowanie i transformacja oraz przekazywanie informacji przy użyciu znaków (symboli) i przenoszonych przez nie znaczeń (...)

v     Wydobycie własnych doświadczeń dziecka w świecie realnym na zewnątrz i  ich materializacja umożliwia też pełniejsze przeżycie uczuciowe zaobserwowanych sytuacji i zdarzeń. Głębsze poznanie - poprzez przeżycie - pozwala też na uwolnienie się napięć i lęków związanych nieuchronnie z nieznanym w świecie i w sobie. Jedynie bowiem w zabawie dzieci są w stanie uporządkować w pewien sposób swoje przeżycia i choćby ich część wykorzystać dla własnego rozwoju.

v     W zabawie dziecko w sposób najpełniejszy odczuwa i kształtuje swoją podmiotowość. Jest w niej twórcą zabawowej przestrzeni wyobrażeniowej i sprawcą tego wszystkiego, co się w niej odbywa.

v     W miarę jak zabawy przybierają formę działań grupowych, zabawa tematyczna wymaga przyjmowania wcześniej uzgodnionych reguł postępowania, rozdziału ról, konwencji dotyczącej przestrzeni zabawowej, jak również używanych w niej przedmiotów zastępczych itp. Sprzyja to kształtowaniu się decentracji, więc gotowości do wychodzenia poza własny egocentryzm, także poznawczy; uczy stosowania negocjacji w kształtowaniu współdziałania oraz samodyscypliny w stosowaniu przyjętych reguł postępowania. Zabawa ma więc swój udział w rozwoju społecznym dziecka.

v     Zabawa dziecka ma też charakter twórczy i sprzyja rozwojowi aktywności twórczej w różnych dziedzinach.

...