Historia litwy _wyd 1990_ - Jerzy Ochmański.pdf

(2178 KB) Pobierz

JERZY OCHMAŃSKI

HISTORIA LITWY

WYDANIE TRZECIE

POPRAWIONE I UZUPEŁNIONE

WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW

ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH

WYDAWNICTWO

1990

OD AUTORA

HISTORIA Litwy w zamierzeniu swoim

ma przedstawić dzieje nie tyle kraju, bo ten jeszcze inne prócz Litwi-

nów ludy zamieszkiwały, ile niezwykłą i wielką przeszłość samego na-

rodu litewskiego. Naród ten, chlubiący się swoją starożytną, najbar-

dziej archaiczną w Europie mową, dość późno, bo dopiero w 1009 r.,

ukazał się na widowni historycznej. Skazany na zagładę ze strony Krzy-

żaków,

stworzył potężne państwo, ocalił rozległe połacie Rusi od mon-

golskiego jarzma, dał Polsce wielką dynastię Jagiellonów, a

światu

wielu wybitnych mężów stanu, uczonych i artystów. Rozpadły później

na dwie części — spolonizowane klasy wyższe i poniżany przez nie lite-

wski lud — zagrożony też w swym bycie przez rusyfikację, nie tylko

odrodził się jako naród, ale i stworzył własne niepodległe państwo, po

czym odrzucił faszyzm i wybrał socjalizm.

Dziejami Litwy, które obecnie najpełniej i najlepiej sami Litwini

badają, zajmowała się historiografia wielu krajów. Oczywiście historia

Litwy przyciągała uwagę badaczy z tych państw i narodów, które w

biegu dziejów z racji bezpośredniego z tym krajem sąsiedztwa miały

z Litwą najbliższą styczność, a nawet — jak Polska — wspólne dzieje.

Studiom nad przeszłością Litwy poświęcili się więc przede wszystkim

historycy polscy, rosyjscy i niemieccy.

Polska nauka historyczna podejmowała badania nad historią Litwy

od dawna, często i chętnie. Dzieje bowiem Polski i Litwy w ciągu bli-

sko 500 lat (1386—1863) splotły się tak silnie,

że

w XIX w. i później

uważano Litwę za nieodłączną część Polski, a Litwinów za Polaków

inaczej mówiących. Sądzono tak, bo Litwa szlachecka stała się z języka

i kultury cząstką narodu polskiego, a ludu litewskiego jeszcze nie wa-

żono

się nazwać narodem.

Pierwszym Polakiem, który opisał dzieje Litwy od czasów legen-

darnych aż po sobie współczesne, był Maciej Stryjkowski (1547, zm.

po 1586), autor Kroniki polskiej, litewskiej,

żmudzkiej

i wszystkiej Rusi

(1582). Upłynęło z górą trzy i pół stulecia, zanim pojawiła się nowa

historia Litwy w języku polskim. Autorem jej był Teodor Narbutt

(1784—1864), piszący po polsku, lecz w duchu litewskim. Jego wielkie,

lecz niekrytyczne Dzieje narodu litewskiego w dziewięciu tomach (1835—

—1841) doprowadzone zostały do 1572 r. Niezależnie od Narbutta

ogłosił swą Historią Litwy i Rusi do r. 1569 Joachim Lelewel (1786—

—1861) w 1839 r. Wkrótce też ukazała się Litwa. Starożytne dzieje

(2 t., 1847, 1850) Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812—1887) oraz

Wielkie Księstwo Litewskie (1850) Michała Balińskiego (1794—1864).

Nowe popularne Dzieje Litwy (1886), tłumaczone też na litewski, ogło-

siła Konstancja Skirmuntt (1865—1934). Zwięzłą Historię Litwy (1895,

1917) napisał Bolesław Limanowski (1835—1935). Treściwy wykład

dziejów Litwy dał Leon Wasilewski (1870—1936) w książce Litwa

i Białoruś (1912, 1925). Po I wojnie

światowej

ukazały się Dzieje Litwy

w zarysie (1921) Jana Jakubowskiego (1874—1938) oraz Dzieje Litwy

pogańskiej do r. 1386 (1930) Stanisława Zajączkowskiego (ur. 1890).

Nie ukończone zostały Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego Ludwika

Kolankowskiego (1882—1956), gdyż autor opracował tylko jeden tom,

obejmujący okres 1377—1499 (w 1930).

Dotychczasowe polskie opracowania historii Litwy są już mocno

przestarzałe i siłą rzeczy nie mogą wystarczyć jako

źródło

wiedzy

o przeszłości tego kraju i narodu. Zwykle zresztą przedstawiały one li-

tewski proces historyczny w sposób jednostronny, ograniczały wykład

do dziejów politycznych, a co więcej — bywały wyraźnie tendencyjne,

nie dostrzegały ludu litewskiego, właściwego twórcy historii Litwy. Tak

się złożyło,

że

historiografia polska, która zdobyła się na znakomite

niekiedy dzieła monograficzne z zakresu historii Litwy, jak Henryka

Łowmiańskiego (ur. 1898) Studia nad początkami społeczeństwa i pań-

stwa litewskiego (2 t., 1931, 1932), nie zdołała opracować i wydać

żad-

nej zadowalającej syntezy dziejów litewskich. Potrzeba takiego podrę-

cznika historii Litwy jest oczywista. Oczekują nań nie tylko miłośnicy

historii, ale i sami historycy, którzy z powodu nieznajomości języka li-

tewskiego nie mogą sięgnąć do literatury historycznej litewskiej. Dotąd

bowiem nie ma, wyjąwszy podręczniki litewskie,

żadnego

poważniej-

szego zarysu historii Litwy w

żadnym

z języków europejskich. Jest, co

prawda, w języku angielskim History of the Lithuanian Nation (1948),

ale opracowana przez Litwina K. Jurgelę i zawierająca dzieje polity-

czne do 1918 r. W samej Litwie wydano dotąd kilka zaledwie podręcz-

ników. Najstarszy z nich i pierwszy, jaki w ogóle napisano po litewsku,

został ułożony przez Simanasa Daukantasa (1793—1864) i wydany po

jego

śmierci

w dwóch tomach w 1893 i 1897 r. pod tytułem Lietuvos

istorija. Omawiała ona dzieje Litwy do 1569 r. w sposób niekrytyczny.

Autorem pełniejszej historii Litwy był Antanas Alekna (1872—1939).

Jego Lietuvos istorija miała kilka wydań (1911, 1923) i służyła za pod-

ręcznik szkolny. W 1936 r. ukazała się obszerna Lietuvos istorija napi-

sana przez zespół autorów pod redakcją Adolfasa

Śapoki

(1906—

1961). Zaletą tego podręcznika pozostaje do dziś dobry, choć czasami

tendencyjny wykład historii politycznej. Z kilku podręczników, wyda-

nych w Litwie radzieckiej, wyróżnia się trzytomowa Lietuvos TSR isto-

rija, doprowadzona do 1940 r., a wydana w Wilnie w latach 1957, 1963,

1965. Opracował ją zespół autorski złożony z najpoważniejszych histo-

ryków litewskich (Juozas Jurginis, Yytautas Merkys, Konstantinas Ja-

blonskis, Mećys Jućas i inni) pod redakcją Juozasa

Żiugżdy.

Autorzy

włożyli poważny wysiłek pisarski i badawczy starając się możliwie

wszechstronnie przedstawić historię swego narodu. Wiele problemów,

nie poruszonych w literaturze, musieli opracowywać od podstaw, inne

ukazali w zupełnie nowym

świetle.

Słabą stroną tego zarysu jest jednak

powierzchowne ujęcie stosunków polsko-litewskich (wyjąwszy zagad-

nienia unii), jak również pozostawienie na uboczu szeregu ważnych

kwestii z dziedziny statystyki historycznej. W podręczniku bowiem nie

zostały omówione tak istotne zagadnienia, jak zaludnienie — najistot-

niejszy element sił wytwórczych, struktura stanowo-klasowa społeczeń-

stwa, wielka własność itp. Dziś już przy omawianiu takich problemów

nie wystarczy posłużyć się opisem słownym, konieczne są dane licz-

bowe.

Historia Litwy w wysiłku i rozumieniu autora stanowi opracowanie

oparte na literaturze historycznej i badaniach własnych, prowadzonych

od 1955 r. pod kierownictwem naukowym prof. drą Henryka Łowmiań-

skiego w Instytucie Historycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewi-

cza w Poznaniu. Nie są one zwykłym przejęciem faktów, tez i poglądów

dotychczasowej historiografii Litwy, gdyż autor w miarę możności pró-

bował dać własny pogląd, oparty na kontroli

źródłowej,

a w niejednym

wypadku wysuwał całkowicie nowe rozwiązanie problemu, np. kwestii

początków Litwy. Również przyjęta periodyzacja różni się od podziału

historii Litwy na okresy, zastosowanego w Lietuvos TSR istorija czy też

w innych podręcznikach. Za podstawę periodyzacji historii Litwy

wzięte zostały przemiany nie tylko gospodarcze i społeczne, ale i polity-

czne oraz ustrojowe. Badacze litewscy uważają np.,

że

przełomowy w

dziejach Litwy jest wiek IX, kiedy to miały się pojawić na Litwie stosu-

nki feudalne, i

że

okres od IX do połowy XIII w., tj. do powstania

państwa, stanowi jedną całość. Zdaniem autora okres od XII w. włącz-

nie należy do epoki plemiennej, przedfeudalnej. Jeśli nawet w IX—X

w. pojawiły się na Litwie pewne cechy feudalizmu, były to tylko zwia-

stuny nowego ustroju, zalążki tak słabe,

że

nie mogły one zaważyć na

zmianie ustroju społecznego. Podobnie było później, gdyż elementy

kapitalizmu pojawiły się na Litwie na długo przed 1861 r. (zniesienie

poddaństwa), a przecież historycy nie włączają pierwszej połowy XIX

w. do epoki kapitalizmu na Litwie. Za datę graniczną uważa też autor

okres unii polsko-litewskiej 1386 r., gdyż po niej nastąpiły doniosłe

zmiany społeczne i ustrojowe, które doprowadziły do ostatecznego wy-

kształcenia się feudalizmu na Litwie. Tymczasem historycy litewscy

daty tej nie uznają. Dalsza poważna różnica między periodyzacja au-

tora a periodyzacja Lietuvos TSR istorija dotyczy czasów najnowszych.

Historycy Litwy mniemają, iż nowy okres dziejów Litwy zaczyna się

z początkiem XX w. i dopatrują się na Litwie istnienia imperialistycz-

nego stadium kapitalizmu. Jeśli jednak badać historię Litwy na myśl

leninowskich kryteriów imperializmu, to okazuje się,

że

w początku

XX w. na Litwie nie było koncentracji produkcji i kapitału, nie po-

wstały monopole, nie wywożono kapitału, nie nastąpiło zespolenie

kapitału przemysłowego z bankowym w kapitał finansowy. Na Litwie

pojawiło się tylko kilka spółek akcyjnych, lecz nie były to monopole,

słowem — Litwa wcale nie weszła w okres imperializmu. Za datę prze-

łomową uważają historycy litewscy również 1917 r. Jednakże Wielka

Socjalistyczna Rewolucja Październikowa w 1917 r. nie wywarła jesz-

cze bezpośredniego wpływu na dzieje Litwy. Dopiero w końcu 1918 r.

doszło do utworzenia władzy radzieckiej na Litwie oraz (nieco wcześ-

niej) do powstania burżuazyjnego państwa litewskiego. Zwrot w histo-

rii Litwy nastąpił więc wyraźnie w 1918 r.

Kilku wyjaśnień wymaga pisownia litewskich nazw osobowych

i miejscowych. Pisownia litewska jest morfologiczno-etymologiczna,

a nie fonetyczna, toteż dla nie znających języka litewskiego stwarza

pewne trudności. We współczesnym alfabecie litewskim, ustalonym

stosunkowo późno, bo dopiero koło 1920 r., występuje szereg liter nie

znanych polskiemu. Litery z ogonkiem

ą, ę,

i, y oznaczają długie samo-

głoski, a zarazem wskazują na zanikłe nosówki, przez co mają znacze-

nie etymologiczne. Poza tym występują w litewskim:

= cz, e - długie

= sz, v = w,

ż;

l przed a, o ma wartość l, zaś przed e, i, y, u

wymawiane bywało jako ł.

Bardzo wiele litewskich nazw osobowych miejscowych pisze się

w języku polskim zawsze w postaci spolszczonej, np. Jagiełło, a nie Jo-

gaila, Witold, a nie Vytautas, Wilno, a nie Vilnius, Kowno, a nie Kau-

nas. W Polsce dopiero od kilkudziesięciu lat zaczęto podawać nazwiska

współcześnie działających Litwinów w brzmieniu litewskim, ale fone-

tycznie, np. Cziurlonis (Ćiurlionis, i nie Mikalojus, ale Mikołaj!).

Autor przyjął zasadę,

że

wszystkie nazwy miejscowe należy pisać w postaci

spolszczonej, wszystkie nazwiska i imiona do XVIII w. również (o ile,

rzecz jasna, są to Litwini, a nie obcy), natomiast począwszy od XIX w.

według pisowni litewskiej, chyba

że

dane osoby same używały pol-

skiego imienia i nazwiska, np. Maciej Wołonczewski (lit. Motiejus Va-

lanćius). Za to w indeksach nazwisk i nazw geograficznych wszystkie

nazwy z terenu Litwy oraz nazwiska i imiona litewskich postaci history-

cznych przytoczone zostały w nawiasach w brzmieniu litewskim.

Historia Litwy została zaopatrzona w dość obszerną bibliografię, li-

czącą około 600 pozycji. Zamieszczenie takiej bibliografii było wska-

zane ze względów praktyczno-naukowych. Litwa bowiem dotąd nie po-

siada właściwie

żadnej

bibliografii historycznej, poza kilkoma przedwo-

jennymi opracowaniami za poszczególne lata wydawnicze. A bez bi-

bliografii trudno przecież nie tylko zachęcić miłośników historii do czy-

tania monografii historycznych, wskazać im potrzebną książkę, ale

i ciężko jej prowadzić badania naukowe. Początkujący zwłaszcza ba-

dacz, pozbawiony bibliografii swego przedmiotu, wiele czasu strawi na

zdobywanie podstawowych, niezbędnych informacji, których uzyskanie

i zebranie jest tym trudniejsze i uciążliwsze,

że

szukać ich trzeba przede

wszystkim w

źródłach

obcych. W bibliografii do Historii Litwy autor

starał się zgromadzić najwartościowsze, zarówno dawniejsze, jak i naj-

nowsze opracowania monograficzne, celniejsze artykuły oraz wydawni-

ctwa

źródłowe.

Bibliografia posiada jeden poważny, lecz nie zawiniony

przez autora brak: nie podaje

żadnego

współcześnie ukazującego się

czasopisma poświęconego historii Litwy, nie podaje go dlatego,

że

po prostu nie ma!

W toku pisania Historii Litwy autor doznał

życzliwej

pomocy, tak

w zakresie informacji, jak i literatury przedmiotu, ze strony wielu osób

w kraju i za granicą, za co winien jest im serdeczną wdzięczność.

Kończąc swoją przedmowę autor wyraża nadzieję,

że

praca jego

spełni swoje zadanie, jeśli wzbudzi wśród miłośników historii pragnie-

nie głębszego poznania dziejów bratniej Litwy.

Poznań, w maju 1966 r.

PRZEDMOWA

DO WYDANIA

DRUGIEGO

..ĘKOPIS pierwszego wydania Historii

Litwy był gotowy w grudniu 1964 r. W toku druku książki do pierwot-

nego tekstu wniesione zostały drobne raczej poprawki i uzupełnienia.

Od tego czasu w historiografii Litwy dokonał się znaczny postęp. Stwier-

dzenie to dotyczy przede wszystkim nauki historycznej w Litwie ra-

dzieckiej, która może się poszczycić zarówno czwartym tomem Lietu-

vos TSR istorija (1975), obejmującym lata 1940—1958, jak i wieloma

gruntownymi i odkrywczymi monografiami pióra B. Dundulisa, M. Ju-

ćasa,

J. Jurginisa, V. Merkysa, B. Vaitkevićiusa i innych. Również pra-

cujący poza Litwą lituaniści wnieśli w tym okresie niemały wkład w ba-

dania nad przeszłością narodu litewskiego.

Obecne wydanie Historii Litwy musiało oczywiście uwzględnić naj-

istotniejsze przynajmniej osiągnięcia historiografii za ostatnie dwanaś-

cie lat (do 1976 r.). Wypadło też zadość uczynić słusznym postulatom

zgłaszanym przez znawców przedmiotu zarówno w drukowanych recen-

zjach, jak i w korespondencji do autora. W toku badań własnych oka-

zało się też,

że

niektóre dane faktyczne, przytoczone w pierwszym wy-

daniu, są przestarzałe bądź niepełne, wobec czego należało je uściślić.

Wreszcie, stary tekst zawierał pomyłki, które nie zostały podczas ko-

rekty sprostowane. Stąd drugie wydanie Historii Litwy musiało zostać

Plik z chomika:

maczer14

Inne pliki z tego folderu:

gall-anonim-kronika-polska.pdf (968 KB)
PO JANTAR Szczęsny Morawski.pdf (54016 KB)
Joe Alex - czarne okrety.pdf (2474 KB)
ogniem-i-mieczem(1).pdf (3067 KB)
Gore Vidal Stworzenie Świata(1).pdf (2194 KB)

Historia litwy _wyd 1990_ - Jerzy Ochmański.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: