Całość magisterki, wersja beta.doc

Uniwersytet Łódzki
Wydział Filozoficzno – Historyczny
Kierunek studiów: Archeologia






 

Mateusz Barczyński
Zabytki średniowiecznych i wczesnonowożytnych materiałów i przyborów piśmienniczych z terenów Polski

Praca dyplomowa

napisana pod kierunkiem

prof. nadzw. dr hab.

Anny Marciniak – Kajzer
Katedra Bronioznawstwa i Kultury Materialnej Średniowiecza

Łódź 2014

Spis treści
Wstęp.............................................................................................................................................3
Cel pracy........................................................................................................................................3
Metoda...........................................................................................................................................4
Leksykon.......................................................................................................................................6
1. Średniowieczne i wczesnonowożytne materiały piśmiennicze i powierzchnie zapisu.............8

              1.1. Tabliczki ołowiane, gliniane, łupkowe, woskowe.......................................................8

                            1.1.1. Tabliczki ołowiane........................................................................................8

                            1.1.2. Tabliczki gliniane.........................................................................................11

                            1.1.3. Tabliczki woskowe.......................................................................................15

              1.2. Pergamin......................................................................................................................28

              1.3. Papier...........................................................................................................................43
                            1.3.1. Początki papiernictwa w Polsce...................................................................49

                            1.3.2. Produkcja papieru czerpanego......................................................................50

              1.4. Atramenty, farby i pigmenty do pisania i iluminacji...................................................56

2. Średniowieczne i wczesnonowożytne narzędzia i przybory piśmiennicze................................70

2.1. Stilusy i rylce...............................................................................................................70

              2.2. Rysiki i ołówki...........................................................................................................101

              2.3. Pióra pisarskie, ilustratorskie i  kalamusy................................................................109  
              2.4. Kałamarze i rogi na atrament.....................................................................................115

            2.5. Zabezpieczanie i autoryzacja pisma. Plomby, i pieczęcie.........................................120

2.5.1. Pieczęcie ruskie................................................................................................124

2.5.2. Bulle książęce władców polskich.....................................................................130

2.5.3. Bulle papieskie.................................................................................................134

3. Pismo jako ornament................................................................................................................140

Wnioski końcowe.........................................................................................................................146

Bibliografia...................................................................................................................................149

Wstęp.

              W niniejszej pracy chciałbym przedstawić przegląd znalezisk średniowiecznych i wczesnonowożytnych materiałów i przyborów piśmienniczych z terenów Polski, w kontekście ich przedstawień w ikonografii z wyżej wymienionego okresu, i zarysu sposobów historycznej produkcji tychże.

              Zabytki związane z piśmiennictwem pełnią niejako podwójnie funkcję źródła wiedzy o przeszłości. Nie tylko bowiem są to źródła archeologiczne informujące o formie jednego z najbardziej charakterystycznych dla cywilizacji rzemiosł, ale zarazem zawarte na nich zapisy, lub zapisy za ich pomocą poczynione, stanowią źródło wiedzy historycznej.              
              Zarazem, obok przeglądu zabytków faktycznie odnalezionych na terenach Polski, warto rozpatrzyć jakie typy przyborów i materiałów piśmienniczych mogły być znane na naszych ziemiach, ale nie pozostawiły po sobie śladów. Znaczna bowiem cześć narzędzi i surowców do utrwalania pisma sama jest nietrwała, i łatwo ulega zniszczeniu w wyniku działania czynników przyrody, co czyni nieliczne zabytki tego rodzaju tym bardziej cennymi.             
              Tym samym zagadnienie materialnych pozostałości po dawnym piśmiennictwie uważam za jedną z najciekawszych kwestii jakimi może się zajmować archeologia.              

Cel pracy.

              Podstawowym celem pracy jest zestawienie średniowiecznych i wczesnonowożytnych zabytków archeologicznych związanych z pismem, odkrytych na terenie dzisiejszej Polski. W poniższej pracy przedstawię przykłady zarówno materiałów na których pisano, jak i przyborów które używano do pisania.               
              Ukazanie owych zabytków w świetle tego co źródła historyczne i materiały ikonograficzne z wybranego okresu mówią o sposobie produkcji i wykorzystywania owych przedmiotów, będzie miało na celu, możliwie dokładne, przedstawienie procesu piśmienniczego; od pozyskiwania surowych materiałów, po produkcję przyborów, aż po sam akt pisania.             
                            W poniższej pracy przedstawię nie tylko opis  wybranych zabytków odnalezionych podczas badań archeologicznych, ale także opracowany na bazie analogii z innych terenów Europy zarys tego czego nie odnaleziono, czyli bogatego asortymentu materiałów i narzędzi które nie przetrwały do naszych czasów, ale niewątpliwie musiały być znane i stosowane. Jest to istotne, gdyż narzędzia i surowce niezbędne do utrwalania pisma pozyskiwane i wytwarzane były na sposoby angażujące szeroką gamę społeczeństwa, w tym rzemieślników najróżniejszych profesji, od skrybów i mnichów, po garbarzy, skórników, alchemików i aptekarzy, rogowników i rzeźbiarzy, kowali, odlewników a nawet myśliwych.             
              Zarazem, produkcja i dystrybucja materiałów piśmienniczych była w wiekach średnich i wczesnej nowożytności ważną, i prawnie regulowaną gałęzią ekonomii.             
              Różne typy narzędzi i materiałów związanych z piśmiennictwem z terenów Polski i Europy były niezależnie od siebie opracowywane i analizowane w publikacjach tematycznych dotyczących archeologii, historii sztuki, paleografii czy sfragistyki, jednak w znacznej mierze informacje te nie zostały ze sobą skonfrontowane, mimo że dotyczą właściwie tego samego zjawiska kulturowego.
              Za nadrzędny powód tworzenia owej pracy uznaję więc brak publikacji traktującej zbiorczo opis i przegląd zabytków rzemiosła piśmienniczego w formie przystępnej, jednolitej syntezy, łączącej w sobie informacje archeologiczne, ikonograficzne, technologiczne oraz historyczne. Synteza taka jest konieczna, gdyż pomiędzy technologią piśmienniczą i jej narzędziami, a wymianą myśli i informacji zachodzi               złożona relacja, która nie została jak dotychczas dostatecznie przebadana. Potrzeba efektywnego rozprzestrzeniania idei i kultury kształtowała coraz bardziej wydajne sposoby tworzenia i dystrybucji pisma, zaś rozwój technologii piśmienniczych w sposób dramatyczny przeobrażał kulturę. W poniższej pracy zamierzam więc ukazać przykłady sposobów w które różne technologie i narzędzia związane z pismem, wpływały na kulturę, ekonomię, i edukację w dawnej Polsce.               
                           

Metoda.
              Niniejsza praca ma charakter syntetyczny. Obejmuje zbiór zagadnień związanych ze średniowiecznym i wczesnonowożytnym piśmiennictwem, dzieląc je wstępnie na opis materiałów i surowców służących do pisania, w tym różnego rodzaju powierzchnie które pokrywano pismem, oraz na opis narzędzi którymi pisano, lub które służyły do przygotowywania, zabezpieczania lub przechowywania pisma. Podział ten w obrębie pracy nie jest absolutny, gdyż pewne artefakty łączą w sobie cechy zarówno narzędzia jak i zabytku pisma.             
              Zakres materiału opisanego w pracy ograniczony jest do najistotniejszych znalezisk i technologii piśmiennictwa z ziem dawnej Polski i Europy. Teren Polski jest tu zdefiniowany nie tyle jako obszar ujęty w ramach politycznych granic, ale teren wpływu elementów kulturowych, ekonomicznych i technologicznych które łączą prapoczątki Państwa Piastów z nowożytną Polską.               Pełne skatalogowanie wszystkich znalezisk związanych z polskim i europejskim piśmiennictwem wykraczało by znacznie poza zakres niezbędny do naświetlenia tego zagadnienia, w związku z czym rozpatrzone zostaną jedynie znaleziska charakterystyczne, i dostarczające najwięcej informacji na temat rozwoju polskiego piśmiennictwa.             
              Dobór historycznych źródeł ikonograficznych i pisanych, wykorzystanych w tej pracy był oparty o jak najbliższy związek autora z rzemiosłem piśmienniczym. Duża część wykorzystanych ilustracji pochodzi ze średniowiecznych i wczesnonowożytnych ilustrowanych manuskryptów,  których autor uwiecznił plastycznie swoje własne narzędzia, często z wykorzystaniem tych właśnie narzędzi. Wykorzystane źródła pisane  to w znacznym stopniu oryginalne traktaty o rzemiośle pisarza, skryby lub iluminatora, spisane przez takiego właśnie rzemieślnika, lub ich najwierniejsze tłumaczenie.             
              Myślą przewodnią pracy są wzajemne relacje różnego rodzaju narzędzi i materiałów, oraz to jak wpływały one na kształtowanie umiejętności pisma i jego upowszechnianie, i jak przebiegał postęp myśli technicznej związanej z utrwalaniem pisma.

              W związku z powyższym, ramy chronologiczne pracy są z konieczności jedynie w przybliżeniu określone, na szeroko zdefiniowany okres średniowiecza i wczesnej nowożytności. Proces upowszechniania się pisma i niezbędnych do niego narzędzi nie daje się zamknąć w sztywnych ramach czasowych, i nie można go dobrze zrozumieć bez przynajmniej podstawowego unaocznienia starożytnych technik piśmienniczych, oraz tego jak wczesnonowożytne technologie piśmiennicze ukształtowały technologie współczesne.             
              Na potrzeby opisu zagadnień piśmiennictwa, za średniowiecze na ziemiach polskich przyjmuję  okres od zawiązania się Państwa Piastowskiego, którego początek wiązał się z rozwojem świeckich kancelarii, kościelnych skryptoriów i szkół, oraz rozwojem handlu który wymagał rozwiniętej rachunkowości. Za koniec tego okresu przyjmuję upowszechnienie się druku.             
              Okres wczesnonowożytny zdefiniowany tu będzie jako przedział czasu od początków polskiego papiernictwa i druku, które wypierają starsze sposoby zapisywania, aż po koniec wieku XVII, gdy  pismo drukowane na papierze na sposób przemysłowy i w masowej skali ostatecznie zastępuje pismo odręczne średniowiecznego typu i związane z nim specyficzne materiały i narzędzia.
              Przybory i materiały piśmiennicze zostaną rozpatrzone oddzielnie, w kolejnych rozdziałach. Mimo oczywistego związku, są to zagadnienia które należy rozpatrywać w inny sposób. W przeważającym stopniu, narzędzia piśmiennicze upowszechniały się w sposób nieudokumentowany i nieregulowany, na zasadach drobnego importu lub inspiracji. Materiały piśmiennicze, takie jak choćby tabliczki woskowe, atrament, pergamin czy papier, były obiektami ożywionego handlu, oraz masowej produkcji w którą oficjalnie zaangażowane były cechy rzemieślnicze, a ich wyrób był regulowany rozporządzeniami prawnymi utrwalonymi w archiwalnych źródłach.             
              Powyższe zagadnienia rozpatrzone są w rozdziale 2. traktującym o przyborach i narzędziach piśmienniczych, oraz w rozdziale 1. dotyczącym materiałów i powierzchni wykorzystywanych do zapisywania, w oparciu o znaleziska archeologiczne, zabytki archiwalne, oraz źródła pisemne i ikonograficzne.
              Rozdział 3. zawiera syntezę informacji o zabytkach nie mieszczących się w dwóch powyższych grupach, czyli artefaktach pokrytych pismem traktowanym jako ornament.             
              W obrębie powyższej pracy stosowane jest rozróżnienie pomiędzy zabytkami związanymi z piśmiennictwem, a więc świadomym posługiwaniem się symbolami pisma w celu przekazania uniwersalnie zrozumiałej informacji, a zabytkami związanymi z fetyszyzacją pisma, i kopiowaniem go bez zrozumienia znaczenia znaków, lub nadawaniem literom pisma jedynie estetycznej lub magicznej.

              W tym drugim zakresie nie mieszczą się jednak zabytki zdobnego pisma z iluminowanych ksiąg, ponieważ były one związane z działaniem rachmistrzów, skrybów, kopistów i iluminatorów, należących z całą pewnością do piśmiennej grupy społecznej, a ich treści były również skierowane do piśmiennego odbiorcy. Zagadnienie to jest rozpatrzone w rozdziale 1.             
 

Leksykon.
              W poniższej pracy będę się posługiwał terminami dotyczącymi dawnego piśmiennictwa i narzędzi piśmienniczych. Ponieważ w różnych źródłach historycznych, oraz w różnych publikacjach tematycznych,  terminy definiowane są niejednoznacznie, wymagane jest pewne ujednolicenie.
              Przybory piśmiennicze – są to wszelkiego rodzaju narzędzia których głównym zadaniem jest tworzenie pisma, przedmioty uzupełniające dokumenty, oraz pojemniki i narzędzia pomocnicze. W tym kontekście, stilus do pisania na wosku jest przyborem piśmienniczym, ale tabliczka woskowa już nie, ponieważ jest ona powierzchnią na której się pisze, a nie narzędziem którym się dokonuje zapisu.             
              Materiały piśmiennicze – są to wszelkiego rodzaju surowce naturalne które w wyniku obróbki stają się nośnikiem pisma, zarówno jako powierzchnia zapisana, jak i naniesiona substancja która tworzy pismo.             
              Stilus -              zwany również rylcem. Należy jednak odróżnić tego rodzaju rylec, jako narzędzie pisarskie, od identycznie nazwanych narzędzi do rycia w kamieniu, lub drewnie, oraz ceramice naczyniowej. Na potrzeby tej pracy, rylec do rycia w tabliczkach i rysik do rysunku i liniowania są traktowane jako dwa różne narzędzia, i opisane oddzielnie, mimo że często stosowane były wymiennie a różnica między nimi jest umowna, i dotyczy raczej budowy niż funkcji.             
              Tabliczka do pisania – termin ten odnosi się do wszelkiego rodzaju płaskich powierzchni w których ryto za pomocą stilusa, a nie pokrywano atramentem bądź pigmentem. Do tego zakresu wliczane są  płytki gliniane i kamienne, drewniane deseczki pokryte woskiem, oraz blachy i taśmy metalowe których przeznaczeniem nie było epigraficzne oznaczenie miejsc lub pomników.               
              Pióro – tym terminem określone będą w poniższej pracy nie tylko faktyczne pióra ptasie, ale każdy typ ostro zakończonego narzędzia służącego do rozprowadzania atramentu po kartach papierowych  lub pergaminowych.             
              Kałamarz – mianem tym określany będzie każdy zbiorniczek na atrament w którym bezpośrednio zanurzano pióro przed pisaniem, w tym klasyczne kałamarze z rogu, szkła lub ceramiki, rogi atramentowe, oraz różnego rodzaju miseczki i kielichy na atrament.             
              Atrament – tym terminem określony będzie każdy typ barwnika płynnego stosowanego do pisania, którego główną funkcję stanowi barwienie materiału piśmienniczego. Substancje które zamiast barwić arkusz pokrywają go przysychająca warstwą pigmentu nazywane będą dalej farbami. Termin „inkaust” w obrębie rozdziału o materiałach piśmienniczych stosowany będzie jedynie umownie, gdyż jego definicja nie jest precyzyjna.             
              Pergamin – to skóra zwierzęca oskrobana z warstwy mizdrowej aż do uzyskania delikatnej, i lekko przezroczystej płachty. Welin, czyli vellum, to specjalny rodzaj pergaminu wysokiej jakości pozyskiwanego z cieląt.             
              Papier – to typ materiału piśmienniczego powstałego ze zmacerowanej masy celulozowej. Podobne materiały które nie powstały z celulozy, lub nie były na żadnym etapie produkcji pulpą przesiewaną przez sito, nie są zakwalifikowane jako papier, i zostaną omówione jedynie w ramach nakreślenia kontekstu historii papieru na ziemiach polskich.

1. Średniowieczne i wczesnonowożytne materiały piśmiennicze i powierzchnie zapisu.

1.1.            Tabliczki ołowiane, gliniane, łupkowe, woskowe.

              Tabliczki do pisania stanowią jedną z najstarszych form utrwalania pisma znaną ludzkości. Ich historia sięga wczesnej starożytności[1], a jedne z najstarszych znanych nauce znalezisk pochodzą z asyryjskiego miasta Nimrud[2] (Kalchu[3]).              
Z upływem czasu, technika zapisywania na tabliczce za pomocą rylca rozprzestrzeniła się po Mezopotamii, trafiła do Egiptu, by w reszcie, za pośrednictwem kultury greckiej i rzymskiej trafić do Europy, czego dowodem są znaczne ilości znalezionych tabliczek, od Pompejów po Transylwanię[4]. Znane są również znaleziska tabliczek pochodzące ze schyłku istnienia zachodniego Imperium Rzymskiego, jak na przykład pochodzące z Wandalskiej Algierii umowy rolnicze[5].

Tabliczki ołowiane.             
              Sztuka zapisu na blachach i tabliczkach metalowych była popularna już w starożytnym Rzymie. Rzymianie ryli i odlewali spiżowe tabliczki zawierające różnego rodzaju oficjalne dokumenty, poświadczenia uprawnień, traktaty, czy dyplomy dla weteranów[6].              
              Zwyczaj utrwalania pisma w spiżu, brązie czy innych metalach kontynuowany był w średniowieczu. Ryte lub odlane napisy widnieją na średniowiecznych i wczesnonowożytnych patenach, kielichach, na zabytkach wyposażenia kościołów, na mieczach, dzwonach czy chrzcielnicach. Takie napisy są jednak raczej domeną badawczą epigrafiki i historii sztuki, a ich znaczenie w kontekście badań materiałów i przyborów piśmienniczych jest drugorzędne[7].

              Zabytki zapisów w metalu były wszak dziełem liternika – rzeźbiarza, a nie bezpośrednio osoby je komponującej[8]. Można natomiast zaliczyć do artefaktów piśmienniczych tabliczki oraz taśmy ołowiane, na których wydrapywano lub ryto pismo.             
Takie zapiski w ołowiu, zwane katadezmami[9], cieszyły się popularnością w świecie rzymskim. Często miały one charakter magiczny. Na specjalnych tabliczkach zwanych defixiones spisywano klątwy przeciw wrogom, a następnie zakopywano je w ziemi, tym samym składając je, jak i cel  klatwy, w ofierze bogom podziemnym[10].             
Prócz ołowianych tabliczek magicznych, w piśmiennictwie rzymskim funkcjonowały również taśmy ołowiane, z których sporządzano zwoje o nazwie plumbea volumina. Wspominał o nich Pliniusz, a pochodzący z III wieku p.n.e. egzemplarz odnaleziono na Rodos[11].             
W średniowieczu, ponotowanie podkreślony został symboliczny związek zapisków na ołowiu ze światem podziemnym i śmiercią. Tak jak przedchrześcijańscy Rzymianie ofiarowywali ołowiane tabliczki bóstwom podziemi i zaświatów, tak w kulturze średniowiecza istniał zwyczaj spisywania na tabliczkach ołowianych epitafiów, i wkładania ich razem ze zmarłym do grobu[12].
              Przykładem takiej tabliczki może być datowane na 1118 rok epitafium biskupa Maura, znalezione w krypcie św. Leonarda w katedrze na Wawelu. W sarkofagu biskupa, prócz kilku artefaktów o charakterze religijnym, odnaleziono prostokątną ołowianą blaszkę z nekrologiem.

              Notka nekrologiczna Maurusa została wyryta w blaszce kapitałą romańską[13], czyli pismem wielkoliterowym z wtrąceniami uncjały[14], czyli pisma o literach mniejszych, dających się wpisać w dwulinię. Ostatnie z dziesięciu wierszy notki pisane są skrótami, w formie sygli[15], czyli pierwszych liter każdego słowa, ponieważ autorowi wyraźnie zabrakło miejsca na zmieszczenie napisu[16]...