Hasła znane z historii powiedzenia sławnych ludzi Alea iacta est - słowa Gajusza Juliusza Cezara, kiedy powzišwszy decyzję, by wbrew woli senatu wkroczyć z armiš do Rzymu w r. 49 p.n.e., przekroczył rzeczkę Rubikon (wg Swetoniusza, Żywot Boskiego ,Juliusza 32). Carthago delenda est, albo : Carthaginem delendam esse censeo - słowa te miał powtarzać wcišż w senacie Marek Porcjusz Katon (wg Plutarcha). 7Aluzja do wojny Rzymu z egipskš królowš Kleopatrš. Pergama = Troja; puella = Helena (por.nota4). Civis Romanus sum- powoływali się Rzymianie na prawo obywatelstwa, bronišc się przed niesprawiedliwymi wyrokami; powołuje się na to także Apostoł Paweł Cogito, ergo sum - powiedzenie Kartezjusza. Diem perdidi - tak oceniał dzień, w którym nie wywiadczył nikomu żadnej przysługi cesarz Tytus (r. 79-81). Ecce homo - słowa Piłata o Chrystusie. Et tu, Brute? - Słowa Cezara do Marka Juniusa Brutusa, jednego ze spiskowców (r. 44 p.n.e.). Festina lente - ulubione powiedzenie Oktawiana Augusta (wg Swetoniusza ,Żywot Augusta 87) Galilaee, vicisti - słowa cesarza Juliana Apostaty. Habeas corpus - ustawa uchwalona przez parlament angielski w r. 1679 za Karola II, zabraniała aresztowania obywatela bez nakazu sędziowskiego. lacta alea est v. alea ... In hoc signo vinces - według Euzebiusza Pamńliusza (IV w.) cesarz Konstantyn w r.312 podczas wyprawy przeciwko Maksencjuszowi zobaczył na niebie krzyż z tym na- pisem w języku greckim. Miser res sacra - słowa Seneki; v. napis na gmachu byłego Towarzystwa Dobroczyn- noci w Warszawie, ul. Krakowskie Przedmiecie 62. Neminem captivabimus nisi iure victum - przywilej nadany w r. 1425 szlachcie przez króla Władysława Jagiełłę, na mocy którego szlachcic nie mógł być karany bez wyroku sšdowego. Noli turbare circulos meos - miał powiedzieć Archimedes (w języku greckim) w Syra- kuzach, kiedy żołnierz rzymski przeszkadzał mu w jego obliczeniach matematycz- nych; słowa te przepłacił życiem. Nosce te ipsum - napis ten (w języku greckim) był w wištyni Apollina w Delfach; w brzmieniu łacińskim, przytacza go Cyceron, w traktacie Tusculanae disputationes I 22, 52. O sancta simplicitas! - słowa te miał wypowiedzieć Jan Huss (r. 1415) kiedy, stojšc stosie, zobaczył, jak jaki wieniak (wg innych ródeł - jaka staruszka) w fana- tycznym uniesieniu dorzucał drewna na płonšcy stos. O tempóra! o mores! - słowa Cycerona z pierwszej mowy przeciwko Katylinie. O fortunatam natam me consule Romam! - słowa Cycerona, dumnego z wykrycia spisku Katyliny. Panem et circenes-wołania ludu rzymskiego w okresie cesarstwa(wg Juwenalisa,Sa- tyra X 81). pecunia non olet - słowa cesarza Wespazjana (r. 69-79) do syna Tytusa, który kryty- kował ustawę ojca, na mocy której sprzedajšcy mocz farbiarzom musieli płacić podatek (według innej wersji podatek ten był nałożony na włacicieli ubikacji miejskich). Qualis artifex pereo! - wg Swetoniusza (Żywot Nerona 49) słowa te wypowiedział przed zgonem Neron (r. 68). Quo vadis? - wg legendy słowa Chrystusa, który zjawił się przed apostołem Piotrem, gdy ten uchodził z Rzymu chcšc uniknšć męczeńskiej mierci. Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris - powiedzenie cesarza Aleksandra Sewera (r. 222235) wg Lampridiusa 51. Regna, sed non impera! - słowa Jana Zamoyskiego do króla Zygmunta III Wazy w mowie wg Stanisława Staszica, Pochwala,Jana Zamojskiego. Tu quoque, mi fili - inna wersja powiedzenia : Et tu, Brute? Vae victis - według historyków wypowiedział te słowa Brennus, władca Gallów, gdy po zwyciężeniu Rzymian nad rzekš Ališ w r. 390 p.n.e. zażšdał wielkiego okupu w złocie; wobec sprzeciwu Rzymian, rzucił na szalę swój miecz wypowiadajšc przytoczone słowa. Veni, vidi, vici - tymi słowami zawiadomił Cezar senat (wg innej wersji swojego przyjaciela Amintiusa) o zwycięstwie nad królem Bosforu, Farnakesem, w bitwie pod Zelš w r. 47 p.n.e. Vicisti, Galilaee v. Galilaee ..: Imię. Nazwisko. Przydomek Praenomen. Nómen gentile. Cognomen W poczštkach nazwisko Rzymianina składało się z dwóch członów: imienia i nazwiska rodowego, do którego przywišzywano wielkš wagę ze względu na różnice społeczne; były nazwiska zwišzane z rodami patrycjuszów i plebejuszów. W okresie rzeczypospolitej, kiedy ród (gees) obejmował liczne rodziny ( familiae), zaczęto dodawać trzeci człon przydomek (cognomen) np.: Praenomen Nomen gentile Cognomen Publius Vergilius Maro Marcus Tullius Cicero Quintus Horatius Flaccus Puólius Cornelius Scipio Ponieważ imion (praenomina) było niewiele, oznaczano je w dokumentach, inskryp- cjach, listach, nawet w literaturze, ustalonymi skrótami: A. Aulus N. Numerius Ap. Appius P. Publius C. Caius Post. Postumus Cn. Cnaeus Q. Quintus D. Decimus Ser. Servius K. Kaeso Sex. (S.) Sextus L. Lucius T. Titus M. Marcus Ti. Tiberius M'. Manius V. Vibius Mam. Mamercus Vo. Popiscus ° . F Wród imion widzimy kilka, które sš po prostu liczebnikami; córka otrzymywała imię rodowe ojca, a więc córka Tulliusza Cycerona nazywała się Tullia; córka Teren- cjusza- Terentia; drugš córkę okrelano jako młodszš - Minor; trzecia była- Tertia. Cognomina (przydomki) były często wyrazem zainteresowań czy prac pprzedsta- wiciela rodu; tak np. od nazw uprawianych rolin powstawały przydomki Cyceronów, Lentulów, Fabiuszy (cicero - groch, lens - soczewica, faba - bób); ród Juz otrzymał cognomen Bubulcus, gdyż członkowie jego wyróżnili się umiejętnš hodowlš wołów (bos, bovis - wół; bubulcus - parobek przy wołach). Inne przydomki zwišzane z jakš cechš charakterystycznš członka rodziny: Cato - sprytny, Cincinna- tus - kędzierzawy itd. Już w czasach rzeczypospolitej spotyka się nazwiska c z t e r o c z ł o n o w e : dodawano drugi przydomek (agnomen) przeważnie za jakie szczególne zasługi, dla upamiętnie- nia wielkiego czynu czy wydarzenia; tak Publius Cornelius Scipio - otrzymuje przydomek Africanus, jako zwycięzca Hannibala w r. 202. Drugi przydomek dziedziczył najstarszy syn, z czasem jednak zwyczaj ten zanikł. Mężatka zatrzymywała swoje imię, które było właciwie jej nazwiskiem rodowym oraz dodawała przydomek męża w drugim przypadku: Terentia Ciceronis = Terentia uxor Ciceronis - Terencja (żona) Cycerona. Do rodu (gens) mógł wejć obywatel rzymski przez prawnie przeprowadzonš a d o p c j ę. Otrzymywał wówczas pełne nazwisko adoptujšcego, a swoje nazwisko rodowe rozszerzone o formant - anus, zatrzymywał jako drugi przydomek: Paulus Aemilius, którego adoptował Publius Cornelius Scipio, nosił nazwisko - Publius Cornelius Scipio Aemilianus. Podobnie wyzwoleniec otrzymywał nazwisko swojego patrona, który go wyzwolił, Zatrzymujšc własne imię jako przydomek. Tiro, niewolnik i sekretarz Cycerona, wyzwolony przez niego nosił nazwisko - Marcus Tullius Tiro. Kalendarz rzymski Według tradycji literackiej w pierwszych dziesištkach lat istnienia Rzymu rok, tzw. Romulusowy, miał dziesięć miesięcy; pierwszym miesišcem był mensis Martius (marzec), powięcony legendarnemu ojcu założyciela Rzymu, Romulusa, bogu Marsowi. lad tego, iż marzec był pierwszym miesišcem kalendarza pozostał w nazwach miesięcy, wyprowadzonych od liczebników: np. wrzesień - miesišc dziewišty, zachował swš pierwotnš nazwę S i ó d m y - September (septetu - siedem), November - j e d e n a s t y, pozostał dziewištym (novem - dziewięć) itd. Następca Romulusa, Numa Pompiliusz, miał przeprowadzić reformę kalendarza, wprowadzajšc 12 miesięcy; nie rozwišzano jednak układu dni w miesišcach, dzięki któremu rok księżycowy pokrywałby się z rokiem słonecznym. Przez wieki całe wprowadzano różne poprawki (dodajšc miesišce przestępne), dopiero Gajusz Juliusz Cezar, przy pomocy uczonego z Aleksandrii - Sosigenesa, matematyka i astronoma, oparł reformę kalendarza, nazwanego juliańskim, na roku słonecznym i ustalił rok obejmujšcy 365 i 1/4 dnia; wówczas ustalono takš iloć dni przypadajšcš na każdy miesišc, jaka utrzymała się do naszych czasów. 1/4 czšstkę dnia miał wyrównać miesišc przestępny, którym został ustalony luty (Februarius), wprowadzany co cztery lata. System ten obowišzywał od dnia 1 stycznia 45 r. p.n.e.; wtedy też styczeń stał się pierwszym miesišcem roku. Ponieważ jednak utrzymano dawne nazwy miesięcy, stšd różnice pomiędzy nazwami a miejscem miesięcy w kalendarzu. Nazwy pierwszych szeciu miesięcy sš wyprowadzone od imion bogów lub obrzędów sakralnych, dalsze oznaczono liczbami (liczšc od marca!): Nazwa miesięcy styczeń mensis lanuarius m. Janusa, boga poczštku luty " Februarius m. "oczyszczenia"; februum - oczyszczenie marzec " Martius m. Marsa kwiecień " Aprilis m. bogini Wenus - Afrodyty maj " Maius m. bogini Mai (matki Merkurego) czerwiec " lunius m. bogini Junony lipiec " Quinctilis póniej lulius, dla uczczenia Gajusza Juliusza Cezara sierpień " Sextilis póniej Augustus, dla uczczenia Oktawiana Augusta wrzesień " September Padziernik " October listopad November grudzień " December -_ Obliczanie dni miesišca było doć skomplikowane, gdyż Rzymianie mieli w swym kalendarzu ustalone trzy dni w miesišcu rozłożone nierównomiernie. Między tymi okre- lonymi terminami liczono dni dzień 1 miesišca - Kalendae = Kalendy (Kal.) dzień 5 lub 7 - Nonae = Nony (Non.) dzień 13 lub 15 - Idus, Iduum = Idy (Id.) Nony przypadały w większoci miesięcy na dzień 5, a Idy-na 13. W dniu 7-mym przypadały Nony tylko w marcu, maju, lipcu i padzierniku i w tych samych Dni mie- sišca według naszego kalendarza 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Marzec Maj Lipiec Padziernik 31 dni Kalendae VI V ante Nona IV III Pridie Nonas Nonae VIII VII VI ante Idus V IV III Pridi...
bajtek46