Balicki Zygmunt - Egoizm narodowy.pdf - Balicki Zygmunt - Slawczan01

Ośrodek Myśli Politycznej ::

Page 1 of 31

Zygmunt Balicki - Egoizm narodowy wobec etyki

Zygmunt Balicki (1858-1916), wybitny publicysta i socjolog, jeden z najbardziej interesujących

myślicieli narodowej demokracji i współtwórca jej założeń ideowych.

Jednostka, mówi Spencer, powinna zawsze stawiać sobie pytanie, jaki typ społeczny

wytwarza się pod wpływem jej postępowania. Odpowiedź na powyższe pytanie iść może

w dwojakim kierunku: bądź wyobrazimy sobie, w myśl zasady Kanta, że postępowanie

nasze staje się wskazaniem powszechnym, osiąga moc prawidła, obowiązującego

wszystkich ludzi z osobna, i zapytamy się, jaki wpływ wywrze ono na charakter jednostek,

jaki typ c złowieka urobi się przy tym trybie postępowania; bądź uprzytomnimy sobie w

myśli, jak dalece odpowiednie postępowanie może się istotnie rozpowszechnić, jakie

realne skutki społeczne sprowadzi ono w danych warunkach czasu i miejsca, jaki

wytworzy układ stosunków i ustroju, słowem, jaki powstanie pod jej wpływem typ

społeczeństwa jako całości.

Odpowiedź pierwsza stawia nam przed oczy typ moralny jednostki, będący wyrazem

pewnej ogólnie przyjętej i powszechnie praktykowanej zasady etycznej; druga — daje

wyobrażenie o typie społeczeństwa samego, który się urabia pod wpływem wcielania tej

zasady w życie, a więc uwidocznia wszystkie możliwe skutki, jakie zajdą w układzie

stosunków społecznych, pod działaniem danego czynnika. Pierwsza nosi charakter

oderwany i przypuszczalny zarazem , sztucznie bowiem wydziela z całego złożonego

układu powiązań społecznych jeden tryb postępowania i stawia dowolne przypuszczenie,

że postępowanie to może stać się powszechnym, jest więc z natury swej rozwiązaniem

zagadnienia teoretycznego. Odpowiedź druga jest konkretną, realną, rozpatruje bowiem

dane postępowanie jako czynnik działający pośród wielu innych i oblicza zakres i skutki

jego działania, jest więc rozwiązaniem zagadnienia praktycznego.

Chcąc np. zdać sobie sprawę, czy darowanie długu lekkomyślnemu dłużnikowi jest rzeczą

dobrą, stawiamy sobie pytanie, jaki „typ społeczny” będzie wynikiem tego postępowania i

zależnie od tego, którą z dwóch powyższych dróg rozumowania obierzemy, odpowiedź i

wniosek mogą być zgoła odmienne.

Jeżeli nie upominanie się o należność stanie się ogólnym prawidłem dla wszystkich — tak

rozumuje pierwsza metoda etyczna—wtedy rozpowszechni się i utrwali typ człowieka

zdolnego do ofiarności na rzecz bliźnich, wyrozumiałego, przekładającego raczej własną

stratę nad możliwe choćby utrudnienie życia innym, typ sam w sobie niewątpliwie

szlachetny; gdyby każdy tak postępował, życie stałoby się łatwiejsze, a tarcie społeczne,

towarzyszące sporom o prawo, zmniejszyłoby się znacznie.

Druga metoda usiłuje zdać sobie sprawę, jaki typ społeczeństwa urabiać się będzie pod

wpływem danego czynnika i dojdzie z łatwością do przeświadczenia, że darowanie

należności lekkomyślnemu dłużnikowi utrwala tylko jego lekkomyślność, rozluźnia w nim

poczucie obowiązku i odpowiedzialności i uczy żyć z dnia na dzień kosztem otoczenia. Z

drugiej strony, zbyt pochopnych ofiarodawców doprowadza do zaniku poczucia własnego

prawa i robi z nich ludzi, gotowych za wszelką cenę okupić sobie spokój i nie narażanie

się innym, inaczej mówiąc, pozbawia ich charakteru. W społeczeństwie wreszcie jako

całości wytwarza stosunki wysoce nienormalne: u jednych na miejsce ofiarności

świadomej i celowej powstaje ofiarność mimowolna, wadliwie skierowana, z drugich

tworzy się warstwa ludzi niezdolnych żyć o własnych siłach, nieopatrznych i egoistycznych

zarazem .

W naszym społeczeństwie współczesnym nader szczupła jest garstka ludzi, która w ogóle

stawia sobie jakiekolwiek zagadnienia etyczne i dąży do umiejętnego ich rozwiązania.

Przejawiający się sporadycznie w czasach ostatnich tzw. „ruch etyczny”, o ile nie jest

http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=p...

2010-05-27

Ośrodek Myśli Politycznej ::

Page 2 of 31

zupełnie oderwany od życia i nie zadawala się przeżuwaniem strawy duchowej, na

obcych polach zebranej, stając wobec pytania, które nasuwa się bezpośrednio z

powyższych słów Spencera, szuka niezmiennie odpowiedzi w kantowskiej formule

moralności, nie podejrzewając jak gdyby nawet, że może być inny punkt widzenia w tym

względzie, że typ społeczeństwa, na który składa się postępowanie jego członków,

stanowi najważniejsze, jedynie miarodajne wskazanie etyczne, gdyż od niego zależy

charakter i poziom moralności zbiorowej, a więc moralność społeczeństwa samego.

W parze z tym stanem naszej umysłowości idzie zjawisko z dziedziny społecznej, będące

zarazem przyczyną i skutkiem poprzedniego, mianowicie, że ta sfera naszego

społeczeństwa, która przoduje mu na każdym polu, podejmuje zadania publiczne i

wytwarza opinię, daje inicjatywę i prowadzi pracę społeczną, świeci ofiarnością i

poświęceniem, która, słowem, niesie w sobie życie i tworzy nowe jego formy, ta sfera nie

przedstawia żadnego wyraźnego typu społecznego i nie posiada określonej fizjonomii

moralnej, nie jest więc w stanie ani nadać wybitnej indywidualności całemu

społeczeństwu, ani wytworzyć dla niego odpowiedniego systematu pojęć etycznych. Z

dawnych tradycji raczej niż z żywego poczucia, przejęliśmy pogląd, łączący typ dobrego

i prawego człowieka z typem dobrego i prawego obywatela, chociaż panująca dziś opinia,

zapatrzona wyłącznie w moralność jednostkową, ani zrozumieć należycie tej łączności,

ani uzasadnić jej nie potrafi, zaczyna się też sceptycznie zapatrywać na zasadę samą.

Poza tym występuje rozpaczliwa chwiejność i rozbieżność, zarówno pojęć jak i

postępowania, rażące sprzeczności nie tylko w życiu zbiorowym, ale i w prywatnym życiu

jednostek. Dowodzi to, że sfera, która świeci przykładem ogółowi, a więc wytwarza

etykę postępowania, sama nie posiada żadnej indywidualności, nie przedstawia sobą

żadnego okre ś lonego typu moralnego, jest więc sama bez charakteru.

„Być może, powiedzą nam, że nie przedstawiamy jednolitego, wyraźnego typu moralnego,

ale mamy określone ideały etyczne, które przyświecają niezmiennie obecnemu pokoleniu i

stanowią dla niego wytyczne hasło postępowania. Przewodnie zasady moralne są zawsze

nieliczne i dają się sprowadzić do najogólniejszych wskazań. Takim wskazaniem, takim

ideałem dla najlepszej części naszego społeczeństwa jest a l t r u i z m ; on nam daje pro-

bierz dobra i zła, bo sam jest dobrem bezwzględnym, przeciwstawienie zaś jego —

egoizm jest sam w sobie złem, którego zanik idzie w parze z rozwojem postępu

etycznego. Kto posiada ideały i w czyn je wprowadza, ten posiada etykę, brak zaś

jednolitego typu moralnego jest tylko następstwem zbyt słabego przejęcia się ze strony

ogółu ideałami moralności”.

Takie są, mniej lub więcej ujęte w teoretyczną formę, obiegowe pojęcia w tym względzie.

Rewizja tych pojęć była wprawdzie przeprowadzona w popularnej u nas literaturze

etycznej, nie pozostawiła jednak żadnych głębszych śladów w opinii.

Znaną jest próba Spencera uprawnienia egoizmu w życiu jednostek, w myśl założenia,

że „istota każda musi przede wszystkim żyć, aby mogła działać”, praca więc nad

zachowaniem i rozwojem własnego bytu powinna zajmować pierwsze miejsce w szeregu

naszych wysiłków: „zupełne zaparcie się siebie sprowadza śmierć, nadmierne — chorobę,

bardziej umiarkowane — spadek sił fizycznych, a zarazem zmniejszenie się zdolności do

wypełniania obowiązków, zarówno wobec siebie samego, jak i wobec innych”. Ojciec,

przeciążający się pracą dla dobra rodziny, może ją pozbawić przedwcześnie jedynej

podpory; człowiek, oddany sprawom publicznym z zupełnym zaparciem się siebie,

wyczerpuje szybko swe siły i staje się wkrótce niezdatnym do należytego wypełniania

swych obowiązków.

Rzecz wysoce charakterystyczna, że opinia nasza i krytyka przyjęły ten właśnie punkt

wywodów Spencera z powątpiewaniem i przyznały mu co najwyżej pewne znaczenie jako

postulatowi biologicznemu, wypływającemu z potrzeby zachowania gatunku, ale

posiadającemu nader wątpliwą wartość etyczną. Rozumowano tak: jeżeli ojciec rodziny

http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=p...

2010-05-27

Ośrodek Myśli Politycznej ::

Page 3 of 31

lub działacz na polu publicznym oszczędzają swe siły i dbają o ich zachowanie w celach

nieosobistych, uczucia ich pozostają w istocie rzeczy te same, tylko altruizm w ostatnim

wypadku będzie lepiej wyrozumowany i rozsądniejszy, należy więc wystrzegać się

nieracjonalnego altruizmu, który może okazać się szkodliwym, nie zmieniając w niczym

zasad etycznych, opartych na podstawie altruizmu dobrze pojętego.

Otóż na wstępie zaraz powstaje pewna trudność. Polega ona na tym, że, przyjmując

dwojaką postać bezinteresowności, jedną dodatnią, drugą ujemną, zmuszeni będziemy

oprzeć nasze postępowanie na innej zasadzie etycznej, niż na przesłance bezwzględnego

altruizmu, jako nakazu powszechnego, gdyż altruizm „nieracjonalny” wypadnie wtedy z

niej usunąć.

Spróbujmy go uczynić racjonalnym, to jest takim, który wyklucza wszystkie złe strony

kierowania się nieograniczonym uczuciem bezinteresowności. Złe te strony dają się

sprowadzić do kilku głównych punktów.

Altruizm bezwzględny, przyjęty w pewnym środowisku jako powszechny nakaz moralny,

wytwarza położenie w najwyższym stopniu nienormalne: każdy myśli o innych, inni zaś

myślą o nim. Jest to wynik logiczny i nieunikniony, nie można bowiem wydawać, nie

przyjmując w zamian. Któż z nas nie widział przykładów podobnych altruistów, zwłaszcza

wśród młodzieży, tak skłonnej do przeprowadzania bezwzględnego swych zasad

teoretycznych? Są oni gotowi wszystko rozdać innym, choćby miało im braknąć na

najpierwsze potrzeby; dbając wyłącznie o dogodzenie współkolegom, wyzuwają się ze

środków niezbędnych do spełniania należytego własnych zadań życiowych, a nie umiejąc

nikomu niczego odmówić, zmuszeni są odmawiać sobie wszystkiego. Bohaterowie

altruizmu? — nie, raczej jego sybaryci! Pozbawiając się dobrowolnie niezbędnych

środków istnienia, stają się oni nawzajem przedmiotem ciągłej opieki i ustawicznej troski

ze strony otoczenia; koledzy myślą za nich o ich potrzebach i zaspakajają je z

tysiącznymi ostrożnościami, aby nie urazić ich godności. W takim środowisku

największego altruistę poznaje się często po tym, że najwięcej musi przyjmować od

innych. Podniesione do metody postępowanie takie daje w rezultacie dziwny system

asekuracji wzajemnej, przy którym zależność jednych od drugich staje się powszechną, a

samodzielność jednostki spada do zera [1] . Przypomina to siatkę drucianą, złożoną ze

słabych niehartownych ogniw, tak misternie jednak przylegających do siebie, że ciśnienie

ich wzajemne nigdy nie przypada w poprzek drutu, ale rozkłada się nazdłuż jego

powierzchni: niech się jedno ogniwo wypadkiem odwróci, sąsiednie nie wytrzymają

nacisku, siatka pęka i rozłazi się jak zbutwiała tkanina.

Altruiści bezwzględni nie mogą być konsekwentni. Uważając swe postępowanie za wyraz

nakazu moralnego, obowiązującego wszystkich, w imię tego samego altruizmu muszą dać

pewną folgę budzącym się w nich przez reakcję instynktom egoistycznym, aby dostarczyć

również sposobności innym do wywzajemnienia się i wykazania swej bezinteresowności,

a idąc dalej w tym kierunku, oswajają się z ciągłym przyjmowaniem usług od otoczenia,

składają stopniowo na nie całą troskę o swój byt i kończą zwykle na tym, że stają się

ciężarem społeczeństwa. Wtedy, nie mając już z czego dawać, wyłącznie przyjmują od

innych, poczytując to za rzecz normalną, należną im niejako w imię zasad etyki

publicznej. Ileż to u nas w poprzednim pokoleniu stwarzano synekur i pomocy

zbiorowych dla ludzi tej kategorii, którzy pożyczali, ręczyli, rozdawali, gościli i pomagali,

dopóki nie przetrwonili majątków, aby żyć potem z łaski przyjaciół i sąsiadów.

Jeżeli altruizm bezwzględny musi koniec końców demoralizować nawet tych, dla których

stanowi jedyną zasadę etyczną jest on jeszcze bardziej demoralizujący dla dalszego

otoczenia. Z pomocy korzystają nie tylko ci, którzy okazywali niegdyś lub okazują takąż

pomoc innym, ale równie często ludzie nie dający otoczeniu nic w zamian. W ostatnich

nie tylko osłabia ona wszelką samodzielność i energię życia, ale budzi wprost instynkty

egoistyczne i żądzę używania. Któż z nas nie widział przykładów, jak zbytnia

http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=p...

2010-05-27

Ośrodek Myśli Politycznej ::

Page 4 of 31

pieczołowitość najbliższych i ustawiczna pomoc z ich strony nie tylko zabijała charaktery,

ale wprost łamała życie tym, których brała w opiekę! czy to była matka, nieumiejąca z

miłości niczego dziecku odmówić i zaspakajająca wszystkie jego zachcianki, czy

młodzież, utrzymująca ze stypendium koleżeńskiego niezamożnego próżniaka, z którego

wyrastał później prosty wyzyskiwacz. W ogóle więc stwierdzić możemy ten fakt

niezaprzeczony, że przesadny altruizm, panujący w pewnym środowisku, w sposób

nieunikniony i fatalny wyrabia egoizm wśród tych wszystkich, którzy z jego opieki

korzystają, bilans więc społeczny podobnego postępowania nie jest bynajmniej taki, za

jaki podają go zwolennicy nieograniczonej bezinteresowności.

Altruizm bezwzględny wyklucza wszelką celowość życia i nakreślony z góry plan

postępowania. Kolega oddający, biednemu współkoledze pieniądze, przeznaczone na

wpisy lub egzaminy, rzuca na los wypadku cały plan swego wykształcenia. Każdy cel

życiowy, każdy ukartowany zamiar wisi na włosku pierwszego lepszego altruistycznego

popędu, wywołanego wypadkowo silnym wrażeniem zewnętrznym. Idąc za takim

popędem, jednostka bierze na siebie ciężary bez kontroli, a następnie w swojej osobie

narzuca te ciężary otoczeniu. Na takich podstawach oparty system asekuracji wzajemnej

wytwarza typ współdziałania nieskoordynowanego, a wyniki jego będą zawsze

nieobliczalne.

Na koniec etyka altruizmu bezwzględnego prowadzi do arystokracji duchowej. Człowiek

przypisuje sobie większą wartość od innych, nie dlatego, że więcej korzyści

społeczeństwu przynosi, ale dlatego jedynie, że czuje w pewien sposób, który uważa za

duchowo wyższy. Łatwo poczytywać się za cnotliwego, gdy zadawalamy się poczuciem

dobra, które pragnęlibyśmy zrobić, a nie zdajemy sobie sprawy ze zła, które robimy. Na

takiej to podstawie dzieli się ludzi na dwie kategorie — altruistów i egoistów, przy czym

pierwsi uważają się za jedynych nosicieli etyki i przedstawicieli moralności.

Powróćmy teraz do owego młodzieńca, oddającego otrzymane od rodziców na wpisy

pieniądze potrzebującemu koledze. Przy pewnym odpowiednim zbiegu okoliczności,

bynajmniej nie wyjątkowym, czyn jego, tak bezmyślnie stawiany przez panującą u nas

opinię na piedestał etyczny, może się okazać potrójnie niemoralnym: przyczyni się on do

zdemoralizowania kolegi, ucząc go co najmniej liczyć na nieprzewidzianą pomoc [2] , a być

może rozwijając w nim pierwsze instynkty pasożytnictwa; dającemu pokrzyżuje plan

dalszej pracy, utrwali w nim wadę niewykonywania podjętych obowiązków, być może

zwichnie na zawsze właściwy wybór zawodu, a z nim i wydajność użytecznej dla ogółu

pracy; na koniec, oddając cudze pieniądze na inny cel, niż były przeznaczone, nasz

altruista popełnia swego rodzaju sprzeniewierzenie na szkodę rodziców.

Otóż, jeżeli nie będziemy chcieli twierdzić, że moralność jest kategorią czysto

indywidualną, nie zaś społeczną, że obojętne są dla niej skutki czynów, skoro intencja jest

dobra, jeżeli, słowem, nie staniemy na stanowisku utożsamiania etyki z czysto

indywidualistycznymi pojęciami „grzechu” i „cnoty”, czym byśmy jej odebrali całą

podstawę przedmiotową i całą wartość społeczną, przyznać będziemy zmuszeni, że

moralność nie jest bynajmniej równoznaczna z altruizmem, co więcej, że można być

skończonym altruistą, a zarazem postępować niemoralnie. A kto postępuje niemoralnie,

ten jest niemoralnym.

Powyższe uwagi wyjaśniają nam same przez się, na czym polega poszukiwana przez nas

„racjonalność” altruizmu. Jest ona niczym więcej, jak punktem widzenia s p ołecznym,

nieodłącznym od wszelkiego naukowego traktowania zagadnień etycznych.

Altruizm racjonalny, jak widzimy, nie może być bezwzględny, zmuszony jest bowiem

liczyć się z następstwami i skutkami swych czynów, odbijającymi się na środowisku

ludzkim, a pozbawiony swego charakteru bezwzględnego, traci zarazem wszelką wartość,

jako zasada przewodnia i punkt wyjścia etyki praktycznej; etyka bowiem, jako system

http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=p...

2010-05-27

Ośrodek Myśli Politycznej ::

Page 5 of 31

nakazów moralnych, musi być i pozostać bezwzględną.

Na to, aby wybrnąć z zaznaczonych wyżej trudności, samo przykładanie do altruizmu

miarki racjonalności, jako czysto rozumowe dociekanie możliwych następstw

postępowania, nigdy wystarczające być nie może. Czynnikiem, normującym życie i czyny

ludzkie, nie są pojęcia i rozumowania, zwłaszcza, gdy im się przeciwstawia uczucie, w

odmiennym popychające kierunku, ale głęboko leżące instynkty człowieka, na nie zaś

nakaz racjonalności postępowania żadnego poważnego wpływu wywrzeć nie może, o ile

wychowanie i tradycja rozwijać będą wyłącznie popędy tak zwanego „dobrego serca”,

jako jedynie moralne.

Najważniejszy jednak wniosek, jaki z głębszego zastanowienia się nad „racjonalnością”

altruizmu wyprowadzić możemy, na tym polega, że o ile czynnikiem, powściągającym owe

nieskoordynowane popędy dobrego serca jest głębszy pierwiastek instynktowo-uczuciowy

(a taki tylko może tu stanowić przeciwwagę skuteczną), nie będzie on miał nic wspólnego

z altruizmem, polegającym na współczuciu, do którego najzupełniej mylnie wszelki

altruizm sprowadzany bywa. Czynnikiem hamującym będzie tu instynkt społeczny,

popychający nas do utożsamiania naszych popędów z interesem ogólnym, a pod względem

uczuciowym — ta szczególna odmiana altruizmu, która polega na solidaryzowaniu się z

egoizmem zbiorowej całości.

Gdy spotykam przy drodze zawodowego żebraka, iść mogę za popędem jednego z dwóch

uczuć, z których każde będzie natury altruistycznej: bądź poruszony współczuciem na

widok zewnętrznych objawów nędzy, dam mu jałmużnę, bądź też przeważy we mnie

uczucie solidarności ze społeczeństwem, dla którego zawodowe żebractwo jest objawem

chorobliwym, istniejącym tylko dzięki bezmyślnej, nieskoordynowanej i niezorganizowanej

ofiarności; wtedy zapanuję nad uczuciowym altruistycznym popędem, odmówię jałmużny

żebrakowi, a natomiast, niezależnie od wrażeń bezpośrednich, popierać będę

odpowiednie instytucje publiczne i towarzystwa dobroczynne.

Widzimy, że koniecznym jest rozróżnianie dwóch gatunków altruizmu: jeden z m y słowy

opiera się na współczuciu, litości, uprzejmości, chęci dogodzenia innym lub uniknięcia

widoku cierpień; graniczy on blisko, a nawet utożsamia się często z egoizmem; drugi —

s a m o w i e d n y , polega na zlaniu swych uczuć z dobrem zbiorowości, na traktowaniu jej

spraw w taki sposób, w jaki się swoje osobiste sprawy traktuje, nie jest więc niczym

innym, jak egoizmem społecznym, odbijającym się w instynktach gromadzkich jednostki.

Pierwszy można by nazwać również indywidualistycznym, lub ściślej biorąc, ze

względu na sam charakter altruizmu, jako stosunku pomiędzy ludźmi, —

indywidualistyczne towarzyskim; drugi jest z istoty swej s p ołecznym [3] .

Dwom rodzajom altruizmu odpowiadają również dwa rodzaje e g o i z m u , gdyż oba te, na

pozór wykluczające się wzajemnie uczucia, jak widzieliśmy, nie tylko splatają się silnie ze

sobą, ale stanowią często dwie strony jednego i tego samego zjawiska.

Egoizm z m y sło w y polega na dążeniu bezpośrednim do szukania zadowoleń i unikania

cierpień, stanowi też często istotny punkt wyjścia, a nawet bodziec bezpośredni dla

zmysłowego altruizmu, jak na to wskazują przykłady ślepego przywiązania rodziców do

dzieci, pobłażania złu dla uniknięcia walki, usuwania za wszelką cenę widoku cierpień lub

niezdolności do sprawienia bólu innym, choćby to miało być wynikiem potrzeby a nawet

konieczności. Egoizm zmysłowy służy za podstawę systematu etycznego, zwanego

u t y l i t a r y z m e m, którego podwaliny założył Epikur, twórcą zaś był Bentham.

Egoizm s a m o w i e d n y opiera się na poczuciu godności osobistej i własnej wartości, na

wolności i niezależności wewnętrznej, na ambicji, pragnącej zaznaczyć się dodatnio w

życiu zbiorowym, na głębokim przejęciu się odpowiedzialnością osobistą, na estetyce

http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=p...

2010-05-27

Balicki Zygmunt - Egoizm narodowy.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: