WY 6 ST Samorząd w zaborze pruskim
Uwarunkowania;
1.po 1815 r. Wielkie Księstwo Poznańskie włączone do Prus (Pomorze oraz Śląsk)
- organy odrębności Ks.Poznańskiego
- namiestnik królewski 1815-1830 (A.Radziwiłł)
-w 1824 r. powstał Sejm prowincjonalny w Poznaniu złożony wybranych przedstawiciel szlachty (24), mieszczan (16) i chłopów (8), wybierany co 2 lata
- nie miał prawa wyłaniania wydziału będącego organem wykonawczym
- wąskie kompetencje w sprawach lokalnych oraz przekazanych przez króla Prus (opinia, nie uchwała)
-po 1831 r. ograniczenie autonomii, od 1848 r. prowincja poznańska
- ziemie polskie wchodziły także do prowincji śląskiej, Prus Zachodnich, Prus Wschodnich, Pomorza
2. Prusy monarchią absolutną (centralizm administracyjny, rządy policyjne)
- system administracji: prowincje, obwody regencyjne, powiaty oraz gminy
- 1807 r. zniesienie poddaństwa; równość wobec prawa, wolność gospodarcza - - 1871 r. powstanie II Rzeszy Niemieckiej (O.Bismarck)
Samorząd miast
-1808 r. ustawa Steina o samorządzie miejskim: gminę miejską stanowi społeczność lokalna, która rządzi się samodzielnie poprzez wybrane organy; ważna rola polityczna samorządu gminnego: obywatel uczy się pracy dla państwa, (np. kształtowanie świadomości politycznej, przygotowania do pracy w parlamencie na poziomie realizacji zadań państwowych
-na ziemiach polskich ustawa realizowana najpierw w Bydgoszczy i Toruniu (1834 r.) potem w innych miastach
-struktura organów samorządu miejskiego: rada gminy oraz wybierany przez radę magistrat
-rada złożona z 24-102 radnych wybranych na podstawie bezpośredniego i tajnego głosowania obradowała w sposób tajny
- magistrat składał się z członków pracujących honorowo (kadencja 6 lat) będących reprezentantami obywateli oraz urzędników płatnych (kadencja 12 lat)
- obywatele mieli obowiązek brania udziału w wyborach oraz pełnienia honorowych funkcji
- rada miejska to organ uchwałodawczy i kontrolujący; magistrat organ wykonawczy i zarządzający; zakres kompetencji ograniczony do spraw lokalnych (zadania własne i zlecone - szkolnictwo, podatki, rekrutacja do wojska)
-ustawy 1893, 1895 regulowały problem dochodów miast: zyski z podatku gruntowego i przemysłowego
- 1911 r. miasta mogły tworzyć związki w celu realizacji poważniejszych zadań
-kontrole nad miastami sprawował landrat lub prezes rejencji (legalność aktow prawnych)
Samorząd powiatu
-1872 r. reforma administracji oraz samorządu na szczeblu powiatu
-powiat stanowi podstawową jednostkę administracji rządowej oraz samorządowej
- na czele administracji rządowej stoi urząd landrata; landrat kierował także organami samorządu powiatowego w postaci sejmiku i wydziału powiatowego
- sejmik powiatowy to organ uchwałodawczy i kontrolujący (25 członków wybieranych w wyborach kurialnych: kurii własności miejskiej, wiejskiej, większej własności wiejskiej oraz przemysłowej); przewodniczącym sejmiku był landrat
- zakres funkcji sejmiku: lokalne finanse, komunikacja, sprawy społeczne, wybór delegatów do sejmiku prowincjonalnego oraz członków wydziału powiatowego
- wydział powiatowy kierowany przez landrata to organ wykonawczy uchwał sejmiku oraz sprawował nadzór nad samorządem gminnym; był jednocześnie jednostka administracji rządowej
- w prowincji poznańskiej wydziały powiatowe wprowadzono w 1889 r. (sejmik ten mógł jedynie wysuwać kandydatów do nominacji na członków wydziału powiatowego)
- w 1879 r. w prowincji poznańskiej wprowadzono organy samorządu prowincji: sejmik prowincjonalny oraz w 1889 r. wydział prowincjonalny i starostę krajowego; ich wybór był zatwierdzany przez ministra spraw wewnętrznych; także uchwały sejmiku zatwierdzane przez ministra
Samorząd wiejski
-1823 r. reforma uznająca wieś za najniższą jednostkę administracyjną na czele z sołtysem spełniającym funkcje administracyjne i policyjne
- 1833 r. ustawa o gminach (kilka wsi, małe miasteczka, folwarki) na czele z wójtem jak urzędnikiem państwowym spełniającym funkcje administracyjne i policyjne, mianowanym przez landrata
-organy gmin wiejskich: rada gminy wybierana przez ludność (zgromadzenie gminne) jako organ uchwałodawczy; rada gminy wybierała sołtysa oraz ławników; wybory zatwierdzał landrat
-obszary dworskie nie wchodziły w skład gmin, stanowiły odrębne jednostki organizacyjne na czele z właścicielem folwarku, który był dla osób zamieszkujących zarówno pracodawcą jak i funkcjonariuszem państwowym
Cechy samorządu
- w zaborze pruskim działały terytorialne związki samorządowe posiadające organy uchwałodawcze i wykonawcze:
- organy samorządu prowincjonalnego to: sejmik prowincjonalny oraz wydział prowincjonalny z udziałem dyrektora krajowego;
-organy samorządu powiatowego to: sejmik powiatowy oraz wydział powiatowy związany osobą przewodniczącego (landrata, starosty, z administracja rządową; -w miastach i wsiach działały rady oraz magistraty i zarządy gmin z sołtysami i wójtami oraz ławnikami
-system samorządu tworzył ciało mieszane złożone z czynnika obywatelskiego oraz urzędniczego, które miały się uzupełniać i dawać skuteczne administrowanie
- ograniczenia praw Polaków wynikały z motywów politycznych
- uprzywilejowanie ludności niemieckiej w korzystaniu z praw obywatelskich (1876 r. język niemiecki w administracji, sądownictwie, szkolnictwie), ustawy: 1886 r. – kolonizacyjna, 1904 r. budowlana, 1908 r. o wywłaszczeniu dyskryminowały ludność polską
- ograniczenia dostępu Polaków do samorządu prowadziły do aktywności na polu społecznym, ekonomicznym: zakładano stowarzyszenia gospodarcze, oświatowe, kulturalne, kółka rolnicze, banki i kasy pożyczkowe, czytelnie, biblioteki
Samorząd w Galicji (zabór austriacki)
Uwarunkowania
- w I połowie XIX w. monarchia austriacka absolutystyczna; w latach 1848-1849 kryzys polityczny, nadanie konstytucji, zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów
-patent cesarski 1861 r. o powołaniu sejmów krajowych
-konstytucja 1867 r. – powstanie Austro – Węgier
Autonomia
-Galicja i Lodomeria jeden z 7 krajów koronnych na czele z namiestnikiem
-od 1871 r. minister dla Galicji
-Sejm Krajowy we Lwowie w 1861 r. oraz organ wykonawczy: Wydział Krajowy (reprezentował kraj na zewnątrz, sprawował nadzór nad samorządem terytorialnym)
-Sejm jednoizbowy, (149 posłów i 12 wirylistów) wybierany na podstawie prawa kurialnego na 6 lat
- wiryliści: biskupi trzech obrządków, rektorzy wyższych uczelni i prezes PAU w Krakowie
-posłowie: 44 z kurii wielkiej własności ziemskiej, 3 z izb przemysłowo-handlowych, 31 z miast większych i 74 z gmin wiejskich i miejskich
- uprawnienia Sejmu: ustawodawstwo w sprawach krajowych, współdziałanie w ustawodawstwie ogólnopaństwowym
-uchwały Sejmu wymagały sankcji cesarza austriackiego
- Galicja posiadała 63 mandaty w Radzie Państwa (parlament austriacki); posłowie tworzyli Koło Polskie
-organem autonomii i samorządu była Rada Szkolna Krajowa utworzona w 1867 r., pod przewodnictwem namiestnika
- w terenie rady szkolne na poziomie powiatu (okręgowe) i gminy
-zakres zadań rad szkolnych: nadzór na oświatą na poziomie podstawowym i średnim łącznie z prawem mianowania dyrektorów i nauczycieli szkół ludowych, zatwierdzaniem programów, podręczników
-od 1866 r. język polski językiem urzędowym
-podział administracyjny kraju: powiaty i gminy
- samorząd: na szczeblu kraju koronnego, powiatu i gminy
- struktura administracji rządowej: minister do spraw Galicji w Wiedniu; namiestnik jako organ administracji krajowej we Lwowie oraz starosta na czele powiatu (nadzór nad wykonywaniem ustaw, utrzymanie porządku, nadzór nad prasa, sprawy wyznaniowe, sprawy gospodarcze)
Samorząd gminny
1. samorząd wsi
-ustawa gminna 1862 r. dla całego państwa podporządkowała gminę władzom autonomicznym
-ustawa Sejmu Krajowego z 1866 r. o samorządzie powiatowym i gminnym stwierdzała, że każda nieruchomość należy do określonej gminy oraz każdy mieszkaniec państwa ma przynależność gminną (obligatoryjność)
-gminę stanowiła wieś; także obszar dworski; był gminą podlegającą dziedzicowi, który posiadał kompetencje tak rady jak i wójta
-organ uchwałodawczy gminy: rada wybierana w systemie kurialnym
-organ wykonawczy: zwierzchność gminna na czele z wójtem
-gminy posiadały zakres zadań własnych (majątek, zarząd dróg, dobroczynność, administrowanie szkołami) oraz poruczony przez państwo (sprawy wyborcze, zawieranie małżeństw, statystyka).
2. Samorząd miast
-ustawy z 1889 i 1896 r. regulowały ustrój miast
- organ uchwałodawczy rada miasta (18-36 członków, w Krakowie 60, we Lwowie 100)) wybierana na 6 lat , co 3 lata uzupełniano połowę składu rady
- organ wykonawczo – zarządzający: magistrat na czele z burmistrzem lub prezydentem; 2 zastępcami oraz 2-5 honorowych asesorów
- burmistrz przewodniczył radzie, był zobowiązany wykonywać zadania zlecone przez organy administracji
- samorząd Krakowa i Lwowa w zakresie zadań własnych podlegał Wydziałowi Krajowemu
Samorząd powiatowy
-organy administracji: starostwa powiatowe na czele ze starostą
-samorząd powiatowy: rada powiatu na czele z marszałkiem oraz wydział powiatowy
- rada powiatu (26 osób) wybierana w systemie kurialnym na 3 lata, od 1884 r. na 6 lat
-wydział powiatowy wybrany z grona rady, na czele z marszałkiem zatwierdzanym przez cesarza jako organ zarządzający
-kompetencje uchwałodawcze: rady: sprawy bankowości, zdrowia, komunikacji, szkolnictwa; mógł nakładać dodatkowe świadczenia za zgodą Wydziału Krajowego;
- obowiązkiem rad i wydziałów powiatowych był nadzór nad samorządem gminnym
-powiat nie posiadał uprawnień egzekucyjnych i zwracał się do starosty jako organu administracji
- nadzór nad samorządem powiatowym sprawował Wydział Krajowy
- słaba korelacja pomiędzy administracja a czynnikiem obywatelskim i przewaga aparatu rządowego
- Polacy pełnili kierownicze funkcje w samorządzie
- ustrój i ordynacja wyborcza faworyzowały ziemiaństwo oraz osoby o wysokim statusie majątkowym
-samorząd stanowił namiastkę własnej państwowości
- doświadczenia pracy samorządowej wykorzystano w Odrodzonej Polsce
WY 5. ST. Samorząd w okresie rozbiorów
Księstwo Warszawskie !807-1815
-1807 pokój w Tylży: Napoleon I i car Aleksander I
1. konstytucja 22 lipca 1807 r. (tradycja polska, wzory prawa francuskiego – kodeks Napoleona-)
- ustrój: monarchia konstytucyjna; trójpodział władz z silną pozycją monarchy; (niezawisłość sądów, prawo cywilne oparte na kodeksie Napoleona, sądy cywilne i karne, sąd apelacyjny))
-sejm 2 izbowy (senat powoływany dożywotnio) izba poselska w wyborach
- izba poselska - 60 posłów ze szlachty wybieranych na sejmikach i 40 deputowanych wybieranych przez zgromadzenia gminne (spośród różnych warstw: mieszczan, inteligencji, chłopów, oficerów wg cenzusu majątkowego)
- art..4: znosi się niewola. Wszyscy obywatele są równi przed obliczem prawa
2. 21 grudnia 1807 r. dekret o wolności osobistej włościan (bez prawa dysponowania własnością, prawo dzierżawy ziemi)
3. prawo oparte na kodeksie Napoleona (1808): wolność osobista, równość wobec prawa, świeckość prawa małżeńskiego, ochrona własności)
- uprzywilejowana pozycja szlachty: prawo do ziemi, pozycja w sejmie, organach terytorialnych
4. podział administracyjny (wzór francuski): 6 departamentów, podzielonych na powiaty i gminy
- administracja: prefekt, podprefeket, burmistrz lub prezydent (Warszawa,. Poznań, Lublin, Toruń, Kraków), wójt
- organy o charakterze samorządowym pośrednio pomiędzy samorządem a zarządem biurokratycznym): rada departamentowa, rada powiatowa, rada municypalna, rada wiejska (sprawy podatków, bezpieczeństwa, robót publicznych)
- powoływanie urzędników „zawodowych”
Królestwo Kongresowe 1815-1830
1. traktat wiedeński o podziale ziem polskich 9 czerwca 1815 r. (1/6 obszaru sprzed rozbiorów)
2. konstytucja 27 listopada 1815 r. (twórcy: A.Czartoryski, M.Nowsilcow)
- unia personalna z Rosją
-król, namiestnik, Rada Stanu, Rada Administracyjna
- utrzymano w zasadzie sądownictwo z okresu Księstwa Warszawskiego
- prawa obywatelskie: formalnie wolność osobista, słowa, równość, prawo wyborcze
-sejm 2 izbowy (senat mianowany przez króla) – izba poselska: 77 posłów wybranych na sejmikach (w powiatach) przez szlachtę i 51 deputowanych spośród innych warstw (cenzus majątkowy)
- sejmiki wybierały 1 posła, 2 członków rady wojewódzkiej oraz kandydatów na urzędy administracyjne
- zgromadzenia gminne wybierały 1 deputowanego na sejm, 1 członka rady wojewódzkiej i kandydatów na urzędy administracyjne
- podział administracyjny na: województwa, powiaty i gminy
-organy o charakterze samorządowym to: rada wojewódzka złożona z radców wybieranych na sejmikach i zgromadzeniach gminnych
-rada wojewódzka wybierała sędziów 2 pierwszych instancji, kandydatów na urzędy administracyjne, dbała o dobro województwa
- podział administracyjny na 8 województw, zarządzanych przez komisje wojewódzkie z prezesem na czele, w powiatach (obwodach) komisarz obwodowy, w miastach burmistrz lub prezydent, na wsi – wójt, którym z urzędu był właściciel dóbr ziemskich
3. detronizacja Mikołaja I 25 stycznia 1831 r.
4. Statut organiczny 26 lutego 1832 r.
-zniesienie konstytucji
- włączenie Królestwa do państwa rosyjskiego i unifikacja praw i instytucji - język rosyjski w urzędach, cenzura, represje
- w 1837 r. wprowadzono gubernie w miejsce województw na czele z gubernatorami cywilnymi, a komisje wojewódzkie stały się rządami gubernialnymi
- w 1842 na czele powiatu ustanowiono naczelnika powiatu
Rzeczpospolita Krakowska 1815-1846
1. obszar to Kraków oraz część powiatu chrzanowskiego
-zwierzchnictwo trzech zaborców (Komisja Organizacyjna z udziałem przedstawicieli Rosji, Austrii, Prus oraz delegatów Krakowa)
2. konstytucja Wolnego Miasta Krakowa 15 lipca 1818 r.
...
narayana