Tadeusz Boy Żeleński - Obiad literacki.pdf - Tadeusz Boy Żeleński - Zabr7

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

TADEUSZ BOY-ŻELEŃSKI

Obiad literacki

Na wstępie pozwolę sobie w niewielu słowach podmalować dekorację tych obiadów, oraz

zdraǳić sekret kulinarny, wedle którego je przyrząǳiłem.

Najpierw trochę historii.

Zamach Stanu  grudnia  zamknął nie tylko w polityce, ale i w literaturze pewną

epokę, zwłaszcza że spotkał się z postępującą od kilku lat likwidacją romantyzmu. Ro-

mantyczną była jeszcze rewolucja lutowa (), która na fali wydarzeń wyniosła poetę

Lamartine'a¹, czyniąc zeń przez chwilę głowę rządu. Zniesienie niewolnictwa, zniesienie

kary śmierci za przestępstwa polityczne, powszechne głosowanie, republika… Niebawem

przyszła konontacja marzeń z rzeczywistością. Rozkołysane naǳieje ludu stłumiło prze-

rażone mieszczaństwo w potokach krwi w okrutnych dniach czerwcowych r. ; nastą-

piła reakcja wojskowa; obiór księcia Ludwika Napoleona² prezydentem republiki zdawał

się już zapowieǳią niedalekiej monarchii. Jakoż, ziściła się owa monarchia, w niewiele

miesięcy po zamachu grudniowym, przeprowaǳonym z zimną bezwzględnością przez

tego milczącego człowieka. Zamach zeskamotował³ właǳę na rzecz księcia-prezydenta,

uprzeǳając moment, w którym ów — po ukończeniu swego czterolecia — miał ustąpić

bez prawa do ponownego wyboru. Zmasakrowano przeciwników ( grudnia), rozstrzela-

no lub deportowano podejrzanych, rozwiązano Izbę, wprowaǳono najsurowsze rygory.

Dokonany w tych warunkach plebiscyt zalegalizował ogromną większością głosów fakt

zamachu: niebawem taż sama „wola ludu” awansowała księcia prezydenta na cesarza Na-

poleona III, z właǳą niemal absolutną. Cesarz kneblował prasę, oniemił Izbę, zakazując

podawać sprawozdań z przemówień posłów, zastosował w sposobie rząǳenia i wycho-

wywania wszystkie środki despotyzmu. Stan ten, mimo pewnych złagoǳeń, miał się

utrzymać przez lat blisko ǳiewiętnaście, aż do upadku cesarstwa w r. .

rie ceart Ileż obrazów przywoǳi nam przed oczy, sceptyczniejsze od oczu

starego Rzeckiego w alce . Cesarzowa Eugenia ładna, niezbyt inteligentna Hiszpanka

z obnażonymi ramionami, w krynolinie; obok niej cesarz w źle skrojonym tużurku⁴,

małomówny sﬁnks z wywoskowanymi wąsami i z bródką, polityk nieodgadniony a może

tylko niedorzeczny, pracujący bezwiednie a wytrwale dla stworzenia potęgi Prus, która

go miała połknąć. Religianctwo bez wiary, propagowane na zimno jako środek właǳy;

świętoszkostwo cenzury, proces ai ar a tryumf ike ele ⁵… Dalekie woj-

ny i dalekie afery. Wewnątrz kraju cynizm środków rząǳenia, wzgardliwy i obojętny;

w powietrzu jakiś niepokój, mgliste uczucie że leci się w przepaść… ale interesy pro-

sperują, giełda huczy, zbytek się przewala, w ak tłoczą się pojazdy. Wystawę paryską

odwieǳają wszyscy monarchowie Europy — wciąż fety, tryum, ponawiane zwycięskie

plebiscyty. Ostatni plebiscyt dat pół ósma⁶ miliona głosów (na ǳiewięć blisko milionów

¹ aartie le de (–) — polityk i pisarz ancuski, uznawany za twórcę ancuskiego ro-

mantyzmu.

² ki dik ale (–) — późniejszy cesarz Francuzów (Napoleon III) w latach –.

³ ekata — zręcznie coś ukryć bądź ukraść.

⁴ trek — długi, dwurzędowy surdut, popularny na przełomie XIX i XX w.

⁵ ika elea — operetka Jacquesa Oﬀenbacha ().

⁶ a (daw.) — siedem i pół.

głosujących) za cesarstwem: było to w maju r. . W parę miesięcy potem zaczął się

generalny krach: — Sedan⁷, detronizacja, okupacja kraju, wojna domowa, komuna⁸…

Co robi przez ten czas myśl ancuska, odsunięta niejako od odpowieǳialności za

sprawy publiczne? Od kilku ǳiesiątków lat czynny rząd dusz był w tradycjach litera-

tury. Chateaubriand⁹ stał się niegdyś mimowolnym współpracownikiem Bonapartego

w odnowieniu religii; później, sławną swoją broszurą przeważył szalę na rzecz Burbonów,

był ministrem spraw zagranicznych. Balzac¹⁰ pełno polityki wprowaǳał w swoje utwory

a całe życie marzył o roli politycznej; któryż zresztą współczesny mu literat nie wiǳiał

się w marzeniach posłem lub ministrem? Wiktor Hugo¹¹ był parem Francji, wybitnym

oratorem, mimo że Jules Simon¹² złośliwie mówił, iż każde jego przemówienie można by

ułożyć wierszem.

Otóż, tym ambicjom literatury — jak i parlamentaryzmowi — zadał ǳień  grudnia

brutalny i stanowczy cios. Lamartine przestał istnieć; Hugo znalazł się na liście pro-

skrybowanych; osiemnaście lat spęǳi na wygnaniu, smagając nienawistne Cesarstwo

pamﬂetami — wierszem i prozą. Wróci aż z upadkiem regime'u. Wygnany toż samo

Edgar Quinet¹³. Michelet¹⁴ i Renan¹⁵ stracili katedry. Wszyscy żyją pod grozą repre-

sji. Ówczesna ustawa prasowa pozostała, jak ktoś powieǳiał, „wzorem dla tych, którzy

chcieliby zniszczyć prasę”. Rujnowała pisarzy, szukających ucieczki w ǳiennikarstwie,

bo pisma, uderzane dotkliwie po kieszeni, same wprowaǳały tym gorliwszą cenzurę do-

mową. Prokurator wǳierał się w sferę krytyki literackiej i artystycznej. Prefekci¹⁶ mieli

rozkaz czuwania nad powieściami drukowanymi w felietonach. ǲiennikom literackim

i naukowym zabroniono najformalniej zajmować się nawet przygodnie polityką i eko-

nomią społeczną. W sferach iardac rozważano barǳo poważnie ideę „uzgodnienia

literatury z całokształtem instytucji cesarstwa”…

Cóż więc robi literatura, ta która została w kraju i która, rada¹⁷ nie rada, musi się

przystosować do istniejących warunków? Częścią zamyka się w „wieży z kości słoniowej”

— wyrażenia tego pierwszy raz użył, zdaje się, Flaubert¹⁸; — w kulcie r , w doktrynie

tki dla tki . Trudno ocenić ilościowo, ile uǳiału w tych hasłach (które zresztą prze-

trwały długo, nawet w zmienionych warunkach) miała — cenzura; ale że miała, to zdaje

się nie ulegać wątpliwości. Częścią¹⁹ znowuż zwraca się literatura tam, gǳie i bez owego

przymusu kierował ją duch czasu: — ku nauce. Jak w dobie romantyzmu literatura kuma

się z polityką, tak w dobie pozytywizmu współżyje ona z nauką.

Do tego konkubinatu dojrzewała zresztą od dawna. Poezja ustępuje na drugi plan pod

naporem nowej rzeczywistości. Zdobycze techniki, wynalazki, odkrycia, przegrupowa-

nia społeczne — wszystko to stwarza inny świat — świat, który tak genialnie zrozumiał

lub przeczuł Balzac. r ie , pisana w latach – przez Renana²⁰, najle-

piej wyraża stan dusz, olśnionych wiarą we wszechpotęgę rozumu, nauki, zanim ta wiara

⁷ eda — bitwa pod Sedanem, stoczona  września , w wyniku której do pruskiej niewoli dostał się

cesarz Napoleon III.

⁸ ka arka — krwawo stłumione powstanie ludności Paryża w dniach  marca– maja  roku.

⁹ ateabriad raie de (–) — ancuski pisarz, dyplomata i polityk.

¹⁰ alac r de (–) — prozaik ancuski, czołowy realista, autor cyklu powieści edia lka .

¹¹ ictr (–) — ancuski pisarz, poeta, dramaturg i polityk, czołowy prozaik ancuskiego

romantyzmu, autor m. in. ik .

¹² i le (–) — ancuski ﬁlozof i polityk.

¹³ iet dar (–) — ﬁlozof ancuski.

¹⁴ icelet le (–) — ancuski ﬁlozof i historyk, profesor m.in. Sorbony i Collège de France.

Głosił poglądy liberalne i antyklerykalne; sympatyzował z Polską, opublikował m.in. tekst cik leeda

dekratca ().

¹⁵ ea eret (–) — ancuski historyk, pisarz, ﬁlozof i ﬁlolog; zajmował się zwłaszcza

ﬁlologią orientalną, ﬁlozoﬁą kultury oraz historią religii; autor znanego ǳieła t ea ().

¹⁶ reekt — urzędnik administracji ancuskiej.

¹⁷ rad (daw.) — chętny a. zadowolony.

¹⁸ labert tae (–) — ancuski powieściopisarz; uznany za mistrza literatury naturalistycznej,

w ramach której sformułował postulat bezosobowości; w  roku zasłynął ai ar opowiadającą o pro-

wincjuszce, która porzuca ǳiecko, zdraǳa i doprowaǳa do bankructwa męża, po czym popełnia samobójstwo.

Po publikacji Flaubertowi wytoczono proces, uznając jego książkę za deprawującą.

¹⁹ cci — po części, częściowo.

²⁰ ea eret (–) — ancuski historyk, pisarz, ﬁlozof i ﬁlolog; zajmował się zwłaszcza

ﬁlologią orientalną, ﬁlozoﬁą kultury oraz historią religii; autor znanego ǳieła t ea ().

- Obiad literacki



ustąpi słodyczom wątpienia. U Augusta Comte²¹ kult wieǳy pozytywnej zmienia się

w religĳny niemal mistycyzm. Poezja robi miejsce prozie, romantyczny dramat teatrowi

mieszczańskiemu, natchnienie analizie krytycznej. Powieść, wywoǳąc się w tym również

od Balzaka, nabiera ambicji naukowych, nawet eksperymentalnych.

Ale dominującą tendencją chwili jest krytyka. Jest to dość zrozumiałe. Po tak feno-

menalnym wybuchu twórczości, jakiego świadkiem były minione ǳiesiątki lat, po tylu

przewrotach politycznych i społecznych, myśl odczuwa jak gdyby potrzebę uporządko-

wania tego wszystkiego. Chce wytchnąć nieco, chce ogarnąć i powiązać fakty, spiąć prze-

szłość z teraźniejszością, ustalić jakieś prawidła²². Wyłania się nowa nauka — clia ;

kształtuje się nowoczesna historia i nowoczesna krytyka. Ale ta krtka jakże odmienna

jest od dawnej; nie dogmatyczna, nie pouczająca pisarzy jak mają pisać, ale żądna zro-

zumieć wszystko, co jest, i wszystko objaśnić. Sainte-Beuve²³, Taine, Renan — oto typy

nowej umysłowości, nowi władcy dusz. A że z tego nawyku oglądania rzeczy ze wszystkich

stron, rozumienia najsprzeczniejszych stanowisk, zaglądania za wszystkie kulisy i prucia

wszystkich podszewek, roǳi się sceptycyzm — to jest nieuniknione. Inteligentny ten

i wyraﬁnowany sceptycyzm stanie się zwiastunem „końca wieku”; pojęcie jego zrośnie

się z nazwiskiem Renana, przeciągnie się w osobie Anatola France²⁴ w dobę największego

promieniowania myśli ancuskiej na Europę.

Tak więc, gdy błyskotliwy światowy Paryż drugiego Cesarstwa bawi się, nuci Oﬀen-

bacha²⁵, spekuluje, czyta słodkawe powieści Oktawa Feuillet — garść luǳi czuwa późno

w noc przy biurku lub w pracowni, topiąc życie w wytężonej pracy. Praca ta, mimo że

prowaǳona na barǳo rozmaitych polach, schoǳi się z sobą w konkluzjach, a nawet

w metodach. Hipotezy naukowe jakiegoś Berthelot²⁶ pożyczają skrzydeł od poezji, gdy

powieść Goncourtów²⁷ lub krytyka Taine'a²⁸, wyrosłe z cierpliwego badania dokumen-

tów luǳkich, wkraczają w ǳieǳinę nauki ścisłej. Ale wszyscy oni dławią się po trosze

pod reżymem, który, zasadniczo lekceważąc myśl i wieǳę, chce w myśli i wieǳy mieć

jedynie wierne — lub bodaj dyskretnie milczące — sługi właǳy. Nie mogąc się wypisać

ze wszystkim, owi literaci, uczeni, potrzebują się wygadać. Stąd potrzeba schoǳenia się,

wymieniania myśli, utyskiwania wspólnie na to, co ich gnębi. Jeść obiad razem, rzucać

przy kieliszku wina teorie i paradoksy, cieszyć się inteligencją własną i inteligencją sąsia-

da, puszczać w powietrze myśli niby kółka wonnego dymu cygar, po trosze wymyślać na

rząd, który, na szczęście, nie mieszał się zbytnio do tego, co się mówiło w zaciszu pry-

watnym — to miało we Francji swoje tradycje. Salon sąsiadował tam zawsze z jadalnią,

a jadalni takich było w owej epoce sporo.

Jedna z najświetniejszych mieściła się w pobliżu tronu. Gospodynią jej była owa tak

niezmiernie popularna (aż po rok , w którym umarła jako staruszka osiemǳiesię-

ciokilkuletnia) — księżniczka Matylda. Roǳona bratanica Wielkiego Napoleona, stry-

jeczna siostra Napoleona III (o ile Napoleon III miał w żyłach krew Bonapartych, co do

czego podnoszono poważne wątpliwości), piękna, imponująca, trochę artystka, lubiła się

otaczać ludźmi myśli i pióra. Może to była polityka dworu, aby ich w ten sposób trzymać

na uwięzi? może księżniczka bezwiednie spełniała rolę mediatorki mięǳy rządem a ty-

mi, których niechęć mogłaby, bądź co bądź, być nieporęczna? Faktem jest, że niezależna,

inteligentna i ciekawa, rywalizująca po trosze z cesarzową Eugenią, księżniczka Matylda

umiała dać swemu salonowi cechę — och, barǳo niewinnej — rd ²⁹ intelektualnej.

Księżniczka Matylda, która dwukrotnie w życiu nie raczyła zostać cesarzową, korzyst-

nie rozwieǳiona z nababem³⁰ rosyjskim Demidowem, żyła cnotliwie ze swoim morgana-

²¹ te t (–) — ancuski ﬁlozof, wiodący pozytywista, twórca terminu „socjologia”.

²² raida — reguły, zasady.

²³ aiteee arleti (–) — ancuski pisarz, krytyk literacki i popularny felietonista,

członek Akademii Francuskiej.

²⁴ race atl (–) — powieściopisarz, poeta i krytyk ancuski.

²⁵ Oebac ace (–) — ancuski wiolonczelista i kompozytor, specjalizujący się w operetkach.

²⁶ ertelt arcelli ierre (–) — chemik i polityk ancuski.

²⁷ crt — bracia Jules i Edmond (–), pisarz krytyk i wydawca.

²⁸ aie ilte dle (–) — ancuski ﬁlozof, historyk, krytyk i teoretyk kultury; członek

Akademii Francuskiej; jeden z głównych przedstawicieli pozytywizmu. Twierǳił, że w podejściu do analizy

ǳieła sztuki należy uwzględnić trzy aspekty: rasę, środowisko i moment historyczny.

²⁹ rda — stronnictwo opozycyjne, zwł. zwrócone przeciw królowi.

³⁰ abab — bogacz.

- Obiad literacki



tycznym³¹ kochankiem, hr. Nieuwerkerke, którego postarała się zrobić — dla decorum³²

— intendentem³³ sztuki. W ten sposób, w ręku tej dostojnej pary skupiała się cała opie-

ka rządu nad sztukami plastycznymi. Obawiam się, że wpływ tej cesarskiej amatorki,

pilnie malującej akwarelą, oraz utytułowanego niedoszłego rzeźbiarza — jakim był hr.

Nieuwerkerke — wpływ wykonywany barǳo despotycznie — nie był może najlepszy…

ale to nie moja rzecz. W literaturze nie mogła mieć księżniczka równie czynnej inge-

rencji. Tolerancja jej posuwała się aż do szanowania nałogu Musseta³⁴, któremu zdarzało

się przyjść na jej obiad w stanie kompletnego pĳaństwa. Flaubert, Sainte-Beuve, bracia

Goncourt, Gautier³⁵ — to byli jej nadworni. Swoboda słowa była przy tym stole niemal

zupełna. W jednym była księżniczka nieubłagana: w tym, co tyczyło chwały jej wielkiego

stryja. Sławny jest bilecik „ c .”, którym, po jego ostatnich tomach ctk raci

cee , ta aleka — jak ją nazywali najbliżsi — dała uczuć biednemu Taine'owi,

że nie życzy sobie wiǳieć go więcej na oczy.

Innym takim obiadem, jeszcze liberalniejszym co do swobód języka, bo czysto mę-

skim, był obiad tzw. ce a ³⁶, od nazwiska właściciela restauracji, w której się zbiera-

no. Powstał w drugim ǳiesiątku lat Cesarstwa; założycielami jego byli bracia Goncourt,

rysownik Gavarni³⁷ i Sainte-Beuve; ﬁlarami Saint-Victor, Berthelot i inni. Schoǳili się

co sobotę. Przetrwał ten obiad aż do katastro roku , rozprószył się w owej dobie,

potem skupił się na nowo, ale już w innej postaci. Zjawili się inni w miejsce tych, co

ubyli; pod rządami republiki obiad przeobraził się po trosze w obiad polityczny pod we-

zwaniem ǳiennika e e , i stracił pierwotny charakter czystego gaju Akademosa³⁸

z wiktem³⁹.

Bracia Goncourt, którzy w ieik swoim protokółowali wszystko z pasją poszuki-

waczy „dokumentu”, utrwalili niejedną scenę i niejedną rozmowę z tego obiadu ce a

, jak zresztą i z innych zebrań. Odczytując te ich relacje, byłem uderzony, jak barǳo

obiad ów wyraża ducha epoki. Już swoim składem osób. Wszystko tam jest, i wszystko

pierwszorzędnie reprezentowane: nauka, sztuka, krytyka, matematyka, medycyna, po-

wieść, polityka. Powagę myśli łagoǳi na przemian nuta paryskiego urwisa, z którego coś

zawsze przetrwało w Teoﬁlu Gautier; — sceptycyzm smakosza zaproszonego na wido-

wisko świata, humor artysty, ostry wybryk żonglera idei. Charakterystyczna jest pewna

bierność luǳi będących raczej ciekawymi świadkami niż aktorami życia społecznego; —

więcej zrzęǳenia niż buntu, raczej dąs niż opozycja, odcień niesmaku i znużenia swoją

epoką. O czymkolwiek jest mowa, nikt nie lęka się użyć właściwego wyrazu; ale zarazem,

przy całej pogarǳie dla iecca , jest tu niejaka mieszczańskość horyzontu, bezwied-

ny nawyk pewnej postawy społecznej. To jest owa Francja intelektualna, uczona, obżarta

myślą, nawykła wszystko brać pod swój mikroskop lub skalpel, która, przymusowo zwol-

niona od odpowieǳialności za los kraju, korzysta ze swoich pracowitych wywczasów⁴⁰,

i dla której coraz bliższa już katastrofa, wyrywając ją z zacisza gabinetu lub jadalni, stanie

się straszliwym i niepojętym wstrząsem.

Dokumentem owych obiadów pozostał tedy ieik Goncourtów. Ale trzeba mi

tu powieǳieć kilka słów o samych Goncourtach i o ich ieik . Zjawisko niemal

jedyne w literaturze, przykład najściślejszego współpracownictwa dwóch braci, które po-

zwoliło im nawet rzecz tak osobistą jak ǳiennik prowaǳić wspólnie. Edmund ( —

), starszy od brata, przeżył Juliusza ( — ) o wiele lat i strata ta pozostała

dlań nigdy nie zgojoną raną. Historycy, powieściopisarze, autorzy sceniczni, kolekcjone-

³¹ raatc — wchoǳący w związek, małżeński bądź nieformalny, z arystokratą lub władcą, lecz nie

nabywający z tego powodu tytułów ani uprawnień dla siebie ani dla ǳieci z tego związku.

³² decr (z łac.) — tu: ponieważ tak wypadało (dosł: poczucie stosowności, zwł. w ǳiele sztuki).

³³ itedet — pracownik administracji.

³⁴ et lred de (–) — ancuski poeta; nieszczęśliwa miłość do George Sand wpłynęła na jego

twórczość, np. na do pewnego stopnia autobiograﬁczną ied iecicia iek z  roku i liryki miłosne.

³⁵ atier ile (–) — przedstawiciel ancuskiego romantyzmu, pisarz, poeta, dramaturg i kry-

tyk.

³⁶ ce a (.) — u Magny'ego.

³⁷ aari al — właśc. Sulpice Guillaume Chevailier (–), ancuski rysownik, karykaturzysta

i satyryk ancuski.

³⁸ a kadea — miejsce, w którym znajdowała się akademia platońska.

³⁹ ikt — wyżywienie.

⁴⁰ ca (daw.) — odpoczynek.

- Obiad literacki



Tadeusz Boy Żeleński - Obiad literacki.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: