Moneta z Lidii – VI w. p.n.e.
W kulturach pierwotnych pojęcie pieniądza jako osobnego środka płatniczego nie istniało. Podstawowym sposobem nabywania dóbr był barter, czyli wymiany na zasadzie przedmiot za przedmiot. Jeden towar wymieniano za inny o niekoniecznie takich samych właściwościach. Szybko jednak zorientowano się, iż nie zawsze taka wymiana towarami była sprawiedliwa, gdyż wartość przedmiotów często nie była taka sama i nie prowadziła do zaspokojenia wszystkich potrzeb. Bezpośrednia wymiana towaru na towar była również uciążliwa. Z czasem więc wprowadzono tzw. pośredników wymiany, którymi zwykle były: sól, zboże, skóry itp. Dobra te były podzielne, trwałe, jednorodne i rzadko występujące. Były to przedmioty ułatwiające zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych, dlatego też szybko ten sposób wymiany za owe dobra przyjął się w ówczesnym świecie. Podczas tego rodzaju wymiany zachodziły dwie ważne czynności: kupno i sprzedaż, dlatego też możemy powiedzieć, że produkty konsumpcyjne są pierwotną formą pieniądza. Ludzie zaakceptowali taki sposób wymiany, a akceptacja ze strony społeczeństwa jest podstawą by uznać towary konsumpcyjne pieniądzem. Poza tym towary owe można było swobodnie dzielić, a także ich trwałość użytkowa była zadowalająca, co skutecznie wpłynęło na akceptacje „pierwotnego pieniądza”[7].
Osobny artykuł: Pieniądz kruszcowy.
W procesie rozwoju gospodarki i cywilizacji z biegiem czasu miejsce produktów konsumpcyjnych zajęły metale – najpierw nieszlachetne (brąz, miedź, żelazo) potem szlachetne (srebro, złoto, rzadziej platyna). Metale gwarantowały trwałość użytkową oraz wartość dlatego też stały się formą pieniądza. Od wprowadzenia metali (głównie szlachetnych), jako formy pieniądza wykształciło się pojęcie „pieniądz”. O zastąpieniu towarów konsumpcyjnych, metalami zadecydowały właściwości metali. Były one znacznie bardziej trwałe niż towary konsumpcyjne oraz ich wielkość znacznie mniejsza od towarów co znacznie ułatwiało transport.
Jednak z biegiem czasu, metale zaczęły być uciążliwe. Wymiary metali nie zawsze były takie same, sztaby złota czy srebra zwykle były dużych rozmiarów, a ważenie i dzielenie ich na mniejsze kawałki (pieniądz odliczany) zwykle zajmowało wiele czasu. Pojawiła się więc praktyka by te sztabki złota, czy srebra lub innych metali szlachetnych dzielić, co okazało się trafne. Zaczęto owe metale rozdrabniać na małe kawałki, które zwykle przyjmowały kształt pełnych lub spłaszczonych kulek. Z biegiem czasu zaczęto na nich bić pieczęcie znanych władców, królów by zapobiec fałszowaniu (zmniejszeniu faktycznej ilości danego metalu w kawałku) przy tworzeniu kuleczek metalu. Po nabiciu odpowiednich podobizn, posiadacz nabitych kawałków metalu był świadom i pewien wartości danego „pieniądza”. Przez setki lat kulki metalu, które pełniły funkcje pieniądza były tworzone z kilku metali, jak brąz, srebro, złoto. Z biegiem czasu system bicia metali się wykrystalizował do użytkowania dwóch metali: złota i srebra. Takie kuleczki metalu z nabijanymi podobiznami nazwane zostały monetami[8].
Twórcami monet prawdopodobnie byli Fenicjanie. Ich miasta: Ugarit, Byblos, Sydon i Tyr to symbole bogactwa, którego źródłem był handel prowadzony niemal ze wszystkimi państwami ówczesnego świata. Jako jedni z pierwszych na świecie opanowali wytop i produkcję wyrobów z brązu. Jednak dzisiejszy stan wiedzy nie potwierdza tej tezy, najstarsze bowiem znalezisko, pochodząca z VII wieku p.n.e. bryłka elektrum (w starożytności nazywano tak stop złota i srebra) opatrzona jest stemplem złotnika z Efezu. Gdy pojawiły się takie prywatne pramonety, już tylko krok dzielił ludzi od wprowadzenia na rynek pieniędzy bitych przez władze państwowe. Monetę wynaleziono prawie jednocześnie w VII w. p.n.e. w kręgu cywilizacji greckiej: w Lidii, położonej na zachodnich wybrzeżach Azji Mniejszej (dziś Turcji), oraz w Argolidzie (Peloponez), państwie Fejdona, do którego należała też bogata w pokłady srebra wyspa Egina. Lidyjskie monety z VII i VI wieku p.n.e. są wykonane z elektronu, po jednej stronie widać na nich wizerunki byka i lwa, a po drugiej kwadratowe wgłębienie spowodowane niedoskonałą jeszcze techniką bicia. Natomiast w Argolidzie używano monet srebrnych. Miały one wybity symbol państwowy, którym był żółw morski (zwierzę poświęcone bogini Afrodycie), a kształtem przypominały spłaszczoną baryłkę.
Pieniądz kruszcowy to jedna z form pieniądza, która pojawiła się w początkowej fazie jego rozwoju i zastąpiła inną z form, pełniących funkcję płatniczą - towary powszechnego użytku. Pomysł zastąpienia towarów konsumpcyjnych metalami znacznie usprawnił wymianę handlową. Na początku rolę pieniądza pełniły metale nieszlachetne, takie jak żelazo, miedź oraz brąz, natomiast w toku dalszej ewolucji zastąpiły je metale szlachetne - złoto i srebro, a także platyna.
W trakcie rozwoju i doskonalenia się wymiany towarowej okazało się, że właśnie kruszce szlachetne najlepiej nadają się do pełnienia funkcji pośrednika w wymianie handlowej, za który można było zakupić każdy towar. Metale te ze względu na swoje cechy i właściwości fizyczne świetnie nadawały się na ekwiwalent wymiany. Gwarantowały one bowiem trwałość i tak ważną stabilność wartości (były one bowiem towarem rzadkim, co sprawiało, że nie były podatne na gwałtowne spadki wartości[1]). Ponadto cechy, takie jak duża wartość przy stosunkowo małej objętości, podzielność bez utraty wartości użytkowej i niezniszczalność, ułatwiały jego przechowywanie, transport i wymianę.
Początkowo pieniądz kruszcowy był uciążliwy w użytkowaniu ze względu na wielkość i nieregularność brył oraz konieczność każdorazowego ważenia podczas wymiany. Sztaby złota lub srebra zaczęto więc dzielić na mniejsze kawałki, z których każdy odpowiadał przyjętej wartości. Posiadały one różne kształty, najpierw były to kawałki stopu złota i srebra (zwanego elektronem) bądź wykonane z brązu wyobrażenia delfinów, ale najczęściej przyjmowały postać kulistych lub spłaszczonych bryłek. Tak właśnie powstały monety, czyli powszechnie znane znaki pieniężne - kawałki metalu o określonym składzie i wadze, które opatrzone były znakiem emitenta. Emitent gwarantował umowną wartość monety. Pierwotnie wartość ta zbliżona była do rynkowej wartości kruszców zawartych w monecie, a widniała na niej podobizna panującego władcy. Zapobiegało to umniejszaniu jej wartości.
Dla zabezpieczenia przed kradzieżą posiadacze dużych zasobów pieniądza kruszcowego oddawali go na przechowanie posiadającym skarbce złotnikom. Część z nich przekształciła się później w bankierów. W zamian za zdeponowanie oszczędności złotnicy wydawali ich właścicielom kwity depozytowe, które były zobowiązaniami do natychmiastowego zwrotu przechowywanego kruszca. Posiadanie takiego kwitu było równoznaczne z posiadaniem złota czy srebra. Zapoczątkowało to dematerializację pieniądza – pieniądz towarowy, poprzez pieniądz metalowy (monetę), przekształcił się w pieniądz papierowy (banknot).
Bimetalizm – kruszcowy system monetarny zbudowany w oparciu o dwa metale szlachetne: srebro i złoto. Opierał się na ustalonej relacji srebra do złota. Obydwa kruszce na równi uczestniczyły w obiegu pieniężnym. Jeśli jednak relacja rynkowa złota i srebra różniła się od ustawowej relacji monet złotych i srebrnych, wówczas pieniądz relatywnie droższy ("lepszy") był tezauryzowany (oszczędzany, odkładany), a w obiegu pozostawał pieniądz relatywnie tańszy ("gorszy").
Bimetalizm pojawił się w Europie w drugiej połowie XIII wieku wraz ze wprowadzeniem złotego florena we Florencji (1252) i złotego dukata w Wenecji (1284). Wcześniej w obiegu były już monety srebrne, tzw. groszowe. W Polsce były to od początku XIV wieku grosze czeskie. System bimetaliczny w Polsce zaczął funkcjonować dopiero od roku 1528.
Bimetalizm zdominował całkowicie system monetarny aż do końca XVIII wieku, kiedy to w roku 1794 wyemitowano pierwszy pieniądz papierowy. W XIX wieku obowiązywał już tylko w niektórych krajach. Coraz większe znaczenie zaczynał zdobywać pieniądz papierowy a niektóre kraje oparły swój system monetarny tylko na złocie.
System ten przetrwał aż do początków XX wieku, a w niektórych krajach parytet złotowy (pełne pokrycie wartości waluty w zasobach złota) zachowano jeszcze do niedawna.
Denar Marka Antoniusza z 32 r. p.n.e.
· aureus – moneta złota, 7,85 g (od panowania Nerona 7,28 g)
· denar – moneta srebrna 3,8 g (od panowania Nerona 3,41 g; za panowania Septymiusza Sewera nie zmieniano masy, ale o połowę zmniejszono zawartość srebra z 93% do 47% – resztę masy stanowiła miedź) (25 denarów = 1 aureus)
· kwinar – moneta srebrna 2 g (2 quinariusy = 1 denar)
· sestercjusz – moneta brązowa 25–30 g (2 sestertiusy = 1 quinarius)
· dupondius – moneta brązowa 12 g (2 dupondiusy = 1 sestertius)
· as – moneta miedziana 11 g (2 asy = 1 dupondius)
· semis – moneta brązowa 3–4 g (2 semisy = 1 as)
· kwinkunks – moneta brązowa, 5/12 asa
· kwadrans – moneta miedziana 3 g (4 quadransy = 1 as)
Podstawową jednostką był as, złoty aureus liczył 25×16 = 400 asów. W asach początkowo podawano wszystkie sumy (ceny, płace), później dla wygody większe sumy podawano w sestercach lub rzadziej – w denarach. Armia rzymska za Oktawiana liczyła w czasie pokoju 150 000 żołnierzy. Legionista dostawał 228 denarów na rok, czyli 34,2 mln denarów rocznie kosztowało utrzymanie wojsk rzymskich (1 368 000 aureusów, czyli 10,74 tony złota).
W zamian za kilogram miedzi (wartość) można było w przeliczeniu dostać 12 denarów.
Początkowo bicie monet brązowych było przywilejem senatu (oznaczenie S C), a monet złotych i srebrnych przywilejem władcy. Później wszystkie monety były bite przez władcę. Ponadto niektóre miasta (np. Aleksandria i Cezarea Kapadocka) miały prawo do bicia własnych monet – były to systemy monetarne wywodzące się z Grecji i oparte na drachmie; wartość drachmy w tych systemach ustalano jako równowartość (lub część) denara.
Za panowania Karakalli zmniejszono masę aureusa do 6,54 g i denara do 3,1 g. Wprowadzono także jednostki monetarne: złoty binio wartości 2 aureusów i srebrny antoninian (antoninianus) wartości 2 denarów. Ceny i płace podawano w denarach lub antoninianach.
W III wieku legionista otrzymywał 10-15 antoninianów dziennie. Przykładowe ceny:
· zdrowy niewolnik – 800-1200 antoninianów
· koń – 250 antoninianów
· osioł – 145 antoninianów
· prosty miecz rzymski – 60 antoninianów
· buty – 12 antoninianów
· wino (pół litra) – 4 antoniniany
· półkilowy bochenek chleba – 1 antoninianus
· lampa oliwna – 1 antoninianus
· złoty pierścień – 122 antoniniany
· mała łódź rybacka – 186 antoninianów
W późniejszych czasach wskutek kryzysu politycznego i gospodarczego doszło do poniższych zmian:
· zmniejszono masę aureusa do niecałych 3 g;
· zaprzestano bicia biniona, denara oraz wszystkich monet miedzianych i brązowych;
· zmniejszono masę antoniniana do 3 g i zawartość srebra w tych monetach do 6%;
· w obiegu pojawiły się zapieczętowane worki z monetami (zwykle antoninianami) zwane follis (podczas transakcji na podstawie masy worka określano liczbę monet).
Dioklecjan w 294 r. wprowadził nowy system monetarny:
· aureus – moneta złota, 5,45 g
· argenteus – moneta srebrna, 3,42 g (16 argenteusów = 1 aureus)
· „wielki” follis – moneta miedziana z dodatkiem 5% srebra, 10,23 g (5 „wielkich” follisów = 1 argenteus)
· follis z „koroną promienistą” (corona radiata), czyli „nowy antoninian” (albo „radiat”) – moneta brązowa, 3,89 g; (2 follisy-„radiaty” = 1 „wielki” follis; od 301 r. 4 takie follisy = 1 „wielki” follis)
· follis z wieńcem laurowym – moneta brązowa, ...
Sela83