B.Bravo, E.Wipszycka - Historia starożytnych Greków - Tom I.pdf - Grecja i Rzym - Ruddi_pl

(bez rozdziału o religii i kulturze)

Epoka brązu

Uwagi wstępne na temat chronologii i terminologii

1. Do trzech stref kulturowych w świecie egejskim: Krety, Grecji lądowej i Cyklad przyjęto osobne nazwy i ustalono podział

trójdzielny na okresy: wczesny, średni i późny, rozbijane następnie na podokresy.

Sprawy dyskusyjne. Problemy chronologii epoki brązu

1. Chronologia kultur w basenie M. Egejskiego ustalana jest na podstawie następstw okresów odznaczających się jednolitą

ceramiką bądź (w mniejszym stopniu) jednakowym typem architektury. Pozwala to na stworzenie chronologii względnej.

2. Przejście do chronologii bezwzględnej umożliwiają przedmioty importowane z Egiptu.

Wczesna epoka brązu

1. Upowszechnienie umiejętności wytopu miedzi przy wykorzystaniu miejscowych surowców – około 3000 p.n.e. lub nieco

później.

Nie wydaje się, aby ta innowacja była działem lokalnych społeczności – brak śladów eksperymentów towarzyszących temu

wynalazkowi.

Umiejętność być może przyniesiona z Azji Mniejszej (być może przenoszona przez niewielkie grupy penetrujące zachód

powoli, przez wędrujących rzemieślników wyspecjalizowanych w tej dziedzinie).

2. Użycie metali – ograniczone.

Wyrabiano broń, ozdoby, naczynia (potrzeby kultowe?), rzadziej narzędzia w rodzaju dłut, pił, szydeł, okuć do narzędzi

drewnianych.

Zastosowanie miedzi lub brązu przy uprawie roli było bardzo skromne.

3. W ciągu III tysiąclecia zaczęto wytwarzać stopy miedzi z cyną i miedzi z arsenem, a także nadawać przedmiotom

skomplikowane kształty.

4. Możliwość wymiany wyprodukowanych nadwyżek na przedmioty metalowe bodźcem do aktywizacji społecznej? Zmniejszenie

izolacji między różnymi ośrodkami.

5. Zwiększona działalność kolonizacyjna: wyspy M. Egejskiego i Jońskiego, Lakonia, Mesenia i Arkadia; intensyfikacja

osadnictwa.

6. Przesunięcie osad bliżej ku morzu. Spore osady zwarte otoczone obwarowaniami.

Troja – ok. 2900 p.n.e.; Lerna w Argolidzie – między 2700 a 2500 p.n.e.

Średnia epoka brązu

1. Przełom III/II tysiąclecia – istotne zmiany stosunków:

Seria zniszczeń wielu skupisk ludzkich (nie wszystkich rzecz jasna), zaczynająca się w Grecji ok. 2100 i trwająca

kilka pokoleń.

Zmniejsza się liczba przedmiotów metalowych: metal rzadszy i cenniejszy; mieszkańców nie stać na wkładanie go

do grobów.

Osady o mniejszej powierzchni, ubogie domostwa.

Zwyczaj grzebania zmarłych w grobach skrzynkowych (przypadki grzebania pod podłogą domów, zwłaszcza

dzieci).

2. Na ogół sądzi się, że zniszczenia zostały spowodowane przybyciem ludów indoeuropejskich na obszary położone nad M.

Egejskim.

W Grecji miały się osiedlić plemiona mówiące językiem, z którego w dalszej przyszłości ukształtuje się język grecki.

Najeźdźcy i podbici zmieszali się ze sobą.

3. Ok. 1900 p.n.e. – zaczyna się nowa faza w kulturze, sygnalizowana przez nowy typ ceramiki, zwany minijskim.

Występuje nie tylko na terenie Grecji, ale i na zachodnich terenach Azji Mniejszej.

Sprawy dyskusyjne. Przybycie Greków

1. Poza dyskusją wydaje się być, że u kresu III tysiąclecia (bądź w toku II tys.) musiała napłynąć nowa ludność mówiąca językiem

indoeuropejskim. Nie jest natomiast jasne, kiedy się to zdarzyło, ani czy mamy do czynienia z jedną falą migracji, czy też dwiema

lub trzema.

2. Sądzono, że były trzy migracje (powiązane z grupami dialektalnymi): jońska, achajska, dorycka.

Podział na trzy okresy przełomowe („progi”): 2000-1900, 1600, 1200, przy czym pierwszy i trzeci były wyraźne,

środkowy mniej ostry.

3. Zmiana powyższego obrazu jest wynikiem nowych badań językoznawców.

Kształtowanie się „Greków” dokonało się w Grecji, a rozmaite grupy ludności wnoszą do przyszłej całości własne

elementy tak w zakresie kultury materialnej, jak i religii i języka.

Dialekty nie musiały być przyniesione w gotowej postaci z zewnątrz, mogły powstać już po osiedleniu się

przybyszów w basenie M. Egejskiego.

Zaatakowanie zasadności twierdzenia o trzeciej fali migracyjnej ok. 1200.

Nowa ludność mogła przybyć w kilku falach w ciągu wieku lub dwóch.

4. Na zasadzie prawdopodobieństwa sądzi się, że „ci ludzie” przybyli przez Bałkany i północną Grecję (archeolodzy nie mają

jednak dla takich tez dowodów!).

Nie widać związków między kulturą materialną Grecji na przełomie III i II tysiąclecia a kulturami ludów środkowej

i wschodniej Europy.

Źródła do dziejów Grecji II tysiąclecia. Wiarygodność tradycji mitycznej.

1. Związek między mitami a światem mykeńskim jest poza wszelką dyskusją. Świadczą o tym nie tylko (a może ni tyle)

przedmioty znajdowane w toku wykopalisk a mające swoje odpowiedniki w mitach, ale geografia świata herosów. Ważną

rolę w czasach bohaterskich odgrywają miejscowości mające świetną przeszłość mykeńską, często później nie istniejące bądź

wegetujące (Mykeny, Tyryns, Pylos, Orchomenos, Jolkos). U podstaw mitów leży wspomnienie wydarzeń z odległych

czasów. Ale od tego stwierdzenia do posługiwania się mitami jako źródłem do dziejów świata mykeńskiego droga jest bardzo

skomplikowana.

Kreta

1. Przełom III i II tysiąclecia – doniosłe przemiany na Krecie, które zaowocowały powstaniem bardzo oryginalnej kultury. W tym

czasie stosunki Grecji lądowej cechowała głęboka stagnacja.

Wpływy kreteńskie miały decydujące znaczenie w formowaniu się nowej, ostatniej fazy kultury brązu, zwanej

kulturą mykeńską.

2. Na ogół sądzi się, że czynnikiem decydującym o rozwoju Krety mogło być położenie, ułatwiające przenikanie cywilizacji

wschodnich. Kontakty między wyspą a Bliskim Wschodem pod koniec III tysiąclecia nie były jednak zbyt intensywne (w

przeciwieństwie do okresu 1700-1450 p.n.e.).

Zdecydowanie oryginalna kultura, różniąca się od tej powstałej na obszarze Grecji kontynentalnej.

Grecja lądowa i wyspy

Początki kultury mykeńskiej

1. Pierwsze stulecia II tysiąclecia – stagnacja. Niezbyt liczne, dość zamknięte grupy wiejskie dysponujące większymi

nadwyżkami i niewiele sprowadzające z zewnątrz.

2. Koniec XVI wieku p.n.e., tereny Grecji kontynentalnej - radykalne zmiany we wszystkich dziedzinach życia; powstanie nowej,

niezwykle żywotnej i zdumiewająco jednolitej kultury (mykeńskiej).

O nowym stanie rzeczy świadczą odkryte w Mykenach dwa zespoły grobów, których zawartość wskazuje na

głębokie przekształcenia społeczne.

Okrąg A i B (starszy i uboższy od poprzedniego); groby szybowe.

Niezwykle bogate wyposażenie (surowce zużyte do produkcji towarów pochodzą z Nubii,

Mezopotamii, Krety, Syrii, Azji Mniejszej); wysoki poziom wykonania i subtelność

zdobienia wyrobów metalowych.

Ważna rola rydwanu zaprzężonego w konie.

3. Hipotezy na temat genezy przemian, których urzeczywistnianie się sygnalizują groby szybowe:

Druga fala migracji greckich plemion, przed powstaniem najstarszych grobów szybowych.

Innowacje w dziedzinie sztuki wojennej: wozy bojowe (brak pewności, czy rozpowszechnianie

się rydwanów nastąpiło w wyniku napływu nowych plemion) i długie miecze (pierwsze

groby z okręgu B są jednak starsze od wprowadzenia długich mieczy).

W materiale archeologicznym brak jest śladów ruchów ludności na większą skalę.

Działalność niewielkiej grupy, która narzuciła swe panowanie tubylcom. Brak jednak na to dowodów, nie wiadomo

także, skąd mieliby przybyć owi najeźdźcy.

Wywodzenie „książąt z grobów szybowych” z lokalnych społeczności, które w przeciągu jednego lub dwóch

pokoleń przeszły do zupełnie odmiennego układu stosunków.

4. „Harmonijny i bardzo szybki rozwój nowej kultury utrzymującej ciągłość od wieku XVI aż po katastrofy wieku XII wskazuje

dowodnie na dojrzałość Grecji kontynentalnej do absorbowania obcych wpływów i tworzenia dzieł własnych”.

5. Tajemnica źródła bogactwa, odnalezionego w wyposażeniu grobów.

Nie mogło zostać nagromadzone w drodze danin od poddanych (wykluczają to pochodzenie i liczba przedmiotów).

Plon licznych grabieży dokonanych w krainach Bliskiego Wschodu i przeniesionych do własnych siedzib?

Twórcy grobów szybowych dowódcami najemnych oddziałów, służący wschodnim władcom (płacącym im

kruszcami szlachetnymi i przedmiotami luksusowymi)?

Wynik handlu dalekosiężnego?

Ośrodki kultury mykeńskiej w Grecji właściwej

1. Świat mykeński w pierwszym swym okresie (wedle terminologii archeologicznej okres późnohelladzki I i II: 1580-1500 i 1500-

1450) otwiera się szeroko na wpływy bardziej rozwiniętej Krety.

2. Ośrodki kultury mykeńskiej:

Mykeny.

Najokazalszy kompleks ruin twierdzy i położony poza nim zespół grobów kopułowych (jeden

okręg grobów szybowych znajdował się wewnątrz murów).

Fortyfikacje i pałac powstały po 1400 p.n.e.

Często wspominane w różnych wątkach mitycznych.

Tyryns:

Okazała warownia znacznych rozmiarów (powstała w okresie XIV-XIII w.).

Tyryns w mitach widownią rozmaitych wydarzeń.

Pylos (Mesenia):

Ruiny kompleksu pałacowego zbudowanego w XIII wieku (zniszczonego około 1200 p.n.e.).

Odnaleziona duża liczba tabliczek z pismem linearnym B.

Według mitów, Pylos założone zostało przez Neleusa (ojca Nestora), przybyłego z Beocji.

Istnienie w Sparcie ośrodka władzy.

Dwa ważne zespoły w Beocji:

Gala, wysepka położona na jeziorze Kopais.

Resztki ogromnej twierdzy (10-krotnie większej od Tyrynsu).

Teby

Wedle tradycji założone przez Kadmosa, przybyłego z Fenicji.

Miało zostać zniszczone przez wyprawę siedmiu wodzów zorganizowaną przez

jednego z synów Edypa.

Akropol w Atenach.

Teren osadnictwa w toku całego II tysiąclecia.

XIV-XIII w. p.n.e. – okazała twierdza.

Mity o Tezeuszu i innych mitycznych władcach.

3. Grecja mykeńska nie znała miast. Wokół pałacu domostwa służby, które nie dają początku większym osadom. Prawdopodobnie

znaczne rozproszenie osadnictwa.

4. W połowie XV wieku Kreta padła ofiarą achajskiej napaści.

Koniec świata mykeńskiego

1. Koniec XIII i początek XII wieku – zniszczenia i głębokie zmiany w mykeńskim kręgu.

Objawy ogólnej destabilizacji w większej części świata starożytnego: upadek państwa Hetytów, zniszczenie Ugarit i

Alalah w Syrii, także miast Cypru. Egipt przeżywa najazdy Ludów Morza. Na północy Azji Mniejszej

zniszczona zostaje Troja.

2. Być może źródłem destabilizacji poczynania luźnej federacji rozmaitych plemion żyjących na wschodnich wybrzeżach M.

Śródziemnego.

3. Przytłaczająca większość ośrodków mykeńskich uległa zniszczeniu w tej epoce; dość długi okres destabilizacji, w toku którego

w wyniku kolejnych katastrof (Mykeny – trzy razy, podobnie Tyryns) zburzone zostają pałace, znika monumentalna architektura i

ogólny poziom życia ulega obniżeniu.

4. Pojawienie się Achajów na Cyprze, Chios, w Cylicji, na Kefallenii, w krainie północnego Peloponezu (zwanego później

Achają) – obszary, gdzie kultura mykeńska była nieobecna lub wyraźnie ograniczona.

Sprawy dyskusyjne. Najazd Dorów

1. Opinia, że Dorowie przybyli z północy, z trudnego do ustalenia obszaru Półwyspu Bałkańskiego (np. z Ilirii).

Zakładana znaczna różnica kulturowa między nimi a Achajami (prymitywni barbarzyńcy uzbrojeni z żelazną broń,

dającą im przewagę nad zbrojnymi w brąz Achajami?).

Nowy typ miecza („Griffzungenschwert”), mający analogię z mieczami używanymi w Europie

Środkowej i Wschodniej.

Brak ich w stanowiskach archeologicznych północnej Grecji.

Badania nad dziejami techniki wytopu i obróbki żelaza wykluczyły

ewentualność przyniesienia jej z północy (raczej wschodnia część Azji

Mniejszej, może Cypr).

Znaleziska fibul (rzekome używanie przez najeźdźców cieplejszej odzieży).

2. Brak dowodu najazdu Dorów w materiale archeologicznym (Chadwick).

Same zniszczenia nie mogą świadczyć o inwazji ludu z zewnątrz (dowodem byłoby pojawienie się nowej kultury, a

takiej, jak widzieliśmy, nie jesteśmy w stanie uchwycić).

Nowa fala migracyjna musiałaby poruszyć znaczne grupy ludzi, aby doprowadzić do zastąpienia dialektu, którym

mówili Achajowie, dialektem doryckim czy spokrewnionym z nim dialektem północno-zachodnim.

Nie jest możliwe, aby zmiany te wywołały bandy najeźdźców – roztopiłyby się w masie tubylców i szybko straciły

odrębność językową.

Odrzucenie przypuszczenia, że pierwotne tereny Dorów znajdowały się na północno-zachodnich obrzeżach świata

mykeńskiego.

Szukanie przyczyn zniszczenia kultury mykeńskiej w stosunkach wewnętrznych:

Pałace w kilku miejscach w ciągu XII wieku p.n.e. zmieniły się w cytadele (zwłaszcza

Mykeny i Tyryns); silne poczucie zagrożenia, każące podjąć olbrzymi trud fortyfikacji,

które nie mogło powstać w wynikać z przewidywanego najazdu Dorów.

Uciążliwość systemu pałacowego dla ludności.

Walki między władcami.

Przyjęcie założenia, że świat achajski upadł w wyniku zaburzeń wewnętrznych nie zmusza wcale do odrzucenia

wersji wydarzeń przekazanej nam przez mity.

Słaba strona teorii – rozłożenie i pochodzenie dialektów.

Wieki Ciemne

1 Ciemne Epoki/Wieki Ciemne – od ok. 1100 (1150) do ok. 750.

2. Pierwsza faza jest okresem wyraźnego załamania. Świat grecki ulega wyludnieniu i zubożeniu; załamanie demograficzne.

 Zanik okazałej architektury kamiennej (wyjątki – Jolkos w Tesalii oraz Naksos).

 Liczba przedmiotów metalowych znajdowanych w grobach jest mniejsza niż w okresie pierwszych trzech

wieków drugiego tysiąclecia.

3. W X i IX wieku dadzą się uchwycić narastające zmiany, których kulminacja nastąpi w pierwszej połowie wieku ósmego.

4. Podział na trzy podokresy:

 Protogeometryczny (do ok. 1000).

 Geometryczny (wiek X i IX).

 Geometryczny dojrzały (dipyloński; pierwsza połowa VIII w.)

5. Wiodącym ośrodkiem Wieków Ciemnych – Attyka, która już w okresie mykeńskim była wyraźnie zaawansowana w rozwoju.

6. Kolonizacja zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej, często nazywana migracją jońską (ruch ten objął i inne obszary poza

małoazjatycką Jonią).

 Początek – ok. 1000 p.n.e..

 Raczej nie istnieje ciągłość między osadnictwem okresu mykeńskiego na tym obszarze a osadnictwem

późniejszym.

 Wedle tradycji migracja te wyruszyła z Aten (pokolenie po wojnie trojańskiej).

7. Opanowanie przez Dorów południowo-zachodnie wybrzeża Azji Mniejszej i leżące w ich pobliżu wyspy.

8. Eolska kolonizacja wybrzeży północno-zachodnich.

9. Drastyczne ograniczenia kontaktów Grecji ze światem zewnętrznym.

Początki żelaza w Grecji

1. Koniec świata mykeńskiego powszechnie i od dawna uważany za koniec epoki brązu; żelazo wchodzi jednak do powszechnego

użycia znacznie później (VIII-VII w.).

2. Proces upowszechniania się żelaza (według Snodgrassa) – okres chalkosyderyczny (od ok. 1050 do ok. 700).

Powstanie alfabetu greckiego

1. Najstarsze zabytki pisma greckiego:

 Gabie, naczynie datowane na pierwszą ćwierć VIII wieku p.n.e.

 Ułamek naczynia datowany na ok. 750 i tzw. „czara Nestora” (740-725) znaleziona na wyspie Pithekussaj

(Ischia koło Neapolu).

 Waza znaleziona w jednym z grobów cmentarza dipylońskiego w Atenach (lata 730-720 p.n.e.).

2. Być może początki pisma należy umieścić pod koniec IX wieku p.n.e.

 Kształt liter greckich przypomina starsze formy pisma semickiego, będącego w użyciu w XI wieku p.n.e.

3. Istniejące na początku odmiany lokalne dają się sprowadzić do dwóch grup podstawowych:

 Wschodniej (Jonia, wyspy M. Egejskiego, Korynt, Megara, Argos)

 Ateny, początkowo należące do grupy zachodniej, w 403/402 (reforma Euklejdesa)

przyjęły system będący w użyciu w miastach jońskich.

 Zachodniej (reszta świata greckiego).

 Pismo łacińskie wywodzi się od odmiany zachodniej.

Społeczeństwo czasów archaicznych

Uwagi wstępne. Źródła

1. Do badań nad drugą połową wieku VIII i początkami VII historyk jest w stanie wykorzystać wiadomości, które można

zaczerpnąć z poematów Homera i Hezjoda.

2. Od połowy wieku VII mamy nowe, rodzące się wówczas, typy poezji, które przywykliśmy nazywać liryką.

3. Od końca VI wieku zaczynają się zachowane w postaci inskrypcji dokumenty publiczne.

Miasta epoki archaicznej

1. Od połowy VIII wieku obserwować możemy formowanie się i krystalizowanie struktury miasta w sensie zjawiska

materialnego, urbanistycznego.

2. Typowe elementy miasta: mur chroniący przed atakami z zewnątrz, plac (agora), miejsce kultu bóstwa opiekuńczego.

3. Cechy osadnictwa VIII-VII wieku – wzrost liczby dużych skupisk i powiększające się w miarę upływu czasu zróżnicowanie

ekonomiczne mieszkańców.

4. W źródłach miasto nazywane jest asty („miejsce zamieszkania”) lub polis . U Homera oba terminy używane są wymiennie.

Struktury społeczne. Polis

1. Społeczeństwo Grecji archaicznej – dwie zasadnicze grupy:

 Ludzie wolni, członkowie politycznych wspólnot.

 Liczna grupa, której członkowie uczestniczą w podejmowaniu i urzeczywistnianiu

politycznych decyzji.

 W źródłach określani mianem politai lub astoi, czyli „ ludzie z miasta” („ci, którzy mają z

miastem do czynienia”).

 Politai byli jednocześnie wojownikami. Obowiązek walki ciążył na wszystkich.

 Społeczność politai silnie rozczłonkowana, grupowała ludzi o bardzo różnej sytuacji

ekonomicznej.



Ludzie bogaci i wpływowi, zwący się esthloi (szlachetni), agathoi (dobrzy,

wartościowi), aristoi (najlepsi).

B.Bravo, E.Wipszycka - Historia starożytnych Greków - Tom I.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: