Dziedziczenie ustawowe – dziedziczenie według przepisów prawa spadkowego, mające miejsce gdy spadkodawca nie sporządził testamentu lub testament jest nieważny albo gdy osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami. Dziedziczenie ustawowe może odnosić się do całego spadku albo do jego części. Reguły dziedziczenia ustawowego opierają się na stosunku pokrewieństwa, małżeństwa lub przysposobienia. W Polsce dziedziczenie ustawowe jest regulowane przepisami Kodeksu cywilnego w księdze czwartej pt. "Spadki". Należy tu zwrócić uwagę na Art. 43. § 1 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, który mówi; "Oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym". Tak więc połowa majątku pozostaje przy żyjącym współmałżonku jako jego dotychczasowa własność, a masę spadkową tworzy druga połowa majątku wspólnego, o ile nie zaszły okoliczności z § 2 tego artykułu.  Kodeks cywilny w artykułach 931 – 935 zalicza do spadkobierców ustawowych: zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwo i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, dziadków, gminę oraz Skarb Państwa. Polskie prawo spadkowe określa kolejność w jakiej spadkobiercy ustawowi są powoływani do spadku. W pierwszej kolejności do spadku zostają powołane dzieci spadkodawcy oraz małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych. Jednak ułamkowa część spadku przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4. Oznacza to, że jeśli mąż pozostawił po sobie żonę i dwoje dzieci, to wszyscy otrzymają po 1/3 spadku. Jeśli jednak pozostawiłby żonę i czworo dzieci, to żona otrzyma 1/4 spadku a czworo dzieci pozostałe 3/4 spadku. Gdy dziecko spadkodawcy nie dożywa otwarcia spadku, jego udział spadkowy przypada jego dzieciom w częściach równych. Czyli w momencie, gdy spadkodawca pozostawia żonę, dwie córki oraz dwoje wnucząt po wcześniej zmarłym synu; to żona dziedziczy 1/4 spadku, obie córki po 1/4 spadku, zaś oboje wnucząt pozostałą 1/4 część spadku, która przypadałaby na syna spadkodawcy. We współczesnym prawie – w przeciwieństwie, np. do prawa XIX – wiecznego – zniesiono dyskryminację dzieci nieślubnych i narodzonych wskutek kazirodztwa. Dlatego też dzieci ze związków pozamałżeńskich, czy kazirodczych zachowują pełne prawa spadkobierców. W sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych (dzieci naturalnych i przysposobionych), do spadku zostają powołani jego małżonek oraz jego rodzice. Udział każdego z rodziców, który dziedziczy wraz z małżonkiem, wynosi 1/4 spadku. Kodeks w art. 932 § 2 uprzywilejowuje matkę spadkodawcy w sytuacji, gdy nie zostało ustalone ojcostwo. W takim przypadku bowiem dziedziczy ona 1/2 spadku a małżonek pozostałą połowę. Rodzice przejmują cały spadek w razie, gdy spadkodawca nie pozostawił ani dzieci, ani małżonka. Kolejno art. 932 § 4 mówi, iż w razie, gdy jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, to w jego miejsce wchodzi rodzeństwo spadkodawcy, dziedzicząc część przypadającą rodzicowi w częściach równych. Zarazem – wedle art. 933 – udział małżonka, który dziedziczy wraz z rodzicami, rodzeństwem, czy zstępnymi rodzeństwa współmałżonka, zawsze wynosi połowę spadku. W ten sposób przepisy chronią interes małżonka, który w czasie życia spadkodawcy przyczyniał się do wzrostu jego majątku (majątku, który potem wszedł w skład spadku). Czyli w przypadku, gdy mąż pozostawia żonę a oboje jego rodzice żyją; to połowę spadek po nim obejmują rodzice a połowę wdowa. Jeśli umiera mąż, pozostawiając żonę a żyje jego matka oraz trzy siostry; to 1/2 spadku przypada żonie, 1/4 matce, 1/4 trzem siostrom. Podział spadku komplikuje się w sytuacji, gdy do dziedziczenia powołani zostają zstępni rodzeństwa. Taka sytuacja ma miejsce, gdy jedno z rodzeństwa, mające prawo do spadku, nie żyje. Na przykład: zmarły mąż miał żonę, matkę, dwie siostry oraz dwóch bratanków po zmarłym wcześniej bracie. W tej sytuacji 1/2 spadku dziedziczy żona, 1/4 matka, zaś 1/4 dwie siostry oraz dwóch bratanków, którzy wchodzą w miejsce zmarłego uprzednio brata spadkodawcy. Wówczas udział bratanków wynosi 1/3 z 1/4. Wreszcie małżonek spadkodawcy obejmuje całość spadku, w razie gdy zmarły małżonek nie posiadał ani rodziców, ani rodzeństwa, ani zstępnych rodzeństwa (siostrzeńców, bratanków, siostrzenice, bratanice itp.). Jednakże małżonek nie może dziedziczyć, jeśli spadkodawca wystąpił za życia o orzeczenie rozwodu lub separacji, a żądania te były uzasadnione. Owo wyłączenie następuje na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych, którzy zostali powołani do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Termin do wytoczenia powyższego powództwa, to 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, jednakże nie dalej niż 1 rok od otwarcia spadku. Małżonek nie może dziedziczyć na podstawie ustawy także wtedy gdy pozostawał w separacji ze spadkodawcą. W następnej kolejności do spadku zostają powołani dziadkowie spadkodawcy. Dziedziczą oni spadek tylko wówczas, gdy spadkodawca nie miał ani małżonka, ani rodzeństwa, ani zstępnych rodzeństwa. W sytuacji, gdy w chwili otwarcia spadku żyją wszyscy dziadkowie (łącznie cztery osoby), to dziedziczą w częściach równych. Jeśli natomiast, któreś z dziadków nie dożyje otwarcia spadku, to udział spadkowy przypada jego zstępnym (dalszym krewnym spadkodawcy). Jeżeli zaś któreś z dziadków nie posiadało potomstwa, to udział tej osoby przypada pozostałym dziadkom (na zasadzie przyrostu) (art. 934 Kodeksu Cywilnego). Do Kodeksu wprowadzono również art. 934. Zgodnie z nim do dziedziczenia mogą być powołane dzieci małżonka spadkodawcy, ale tylko te, których oboje rodziców nie dożyło otwarcia spadku. Tym sposobem ochroniono interesy dzieci rozwiedzionych rodziców. Taka sytuacja ma miejsce wówczas, gdy spadkodawca nie miał rodziców, rodzeństwa, ani krewnych; a ożenił się z kobietą, która zmarła przed nim, ale do małżeństwa wniosła już córkę ze swego pierwszego małżeństwa (lub nieślubną). W takiej sytuacji spadek po spadkodawcy (jako ojczymie) obejmie właśnie ta córka; ale tylko w sytuacji, gdy jej naturalny ojciec nie żyje. Gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy dziedziczy wówczas, gdy spadkodawca nie pozostawił żadnych osób powołanych do spadku z ustawy. Jeżeli natomiast ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy nie da się ustalić lub spadkodawca zamieszkiwał i zmarł za granicą, to spadek przypada Skarbowi Państwa (art. 935 KC).
Dziedziczenie testamentowe
Polski system prawa wyróżnia dwa tytuły dziedziczenia: testament oraz ustawę. Regulacje dotyczące spadków zawiera Księga IV „Spadki” Kodeksu cywilnego. Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób, stosownie do przepisów księgi IV. Dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Przepisy dotyczące dziedziczenia ustawowego stosuje się tylko wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu. Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, należy postępować zgodnie z jego wolą, którą w nim wyraził. Wypełnienie jej może wiązać się z określonymi obowiązkami podatkowymi. Rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. To właśnie ten dokument określa los majątku spadkodawcy po jego śmierci. Zaznaczyć trzeba, że zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia można w każdej chwili odwołać. Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych; czynności tych nie można dokonać przez przedstawiciela. Najbardziej popularną formą jest testament własnoręczny (tzw. holograficzny). Sporządza się go własnoręcznym pismem, zawiera datę oraz podpis testatora. Ustawa wymaga, aby był on sporządzony pismem ręcznym, zatem wydrukowanie jego treści i podpisanie nie jest w świetle prawa dopuszczalne. Testament może również zostać sporządzony w formie aktu notarialnego, co zwiększa pewność testatora, że jego testament będzie ważny i skuteczny. Inną formą jest testament allograficzny, w którym testator w obecności dwóch świadków może oświadczyć swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta, prezydenta miasta, burmistrza, starosty czy marszałka województwa. Z czynności tej sporządza się protokół, który jest następnie podpisywany przez testatora, świadków i osobę, wobec której wola została oświadczona. Kodeks cywilny przewiduje również szczególną formę sporządzenia testamentu, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków lub osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Można ją również stwierdzić w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku poprzez złożenie zgodnych zeznań świadków przed sądem. Testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie miał możności sporządzenia testamentu zwykłego. Spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. Jeżeli spadkodawca powołał do spadku lub do oznaczonej części spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, dziedziczą oni w częściach równych. Jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozporządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów. Gdy osoba powołana jako spadkobierca testamentowy nie chce lub nie może być spadkobiercą, spadkobierca ustawowy, któremu przypadł przeznaczony dla tej osoby udział spadkowy, obowiązany jest, w braku odmiennej woli spadkodawcy, wykonać obciążające tę osobę zapisy, polecenia i inne rozporządzenia spadkodawcy. Testament przed stwierdzeniem nabycia spadku musi zostać otwarty i ogłoszony, w przypadku natomiast testamentu ustnego ogłasza się napisane przez świadka pismo stwierdzające jego treść. Otwarcia i ogłoszenia dokonuje sąd spadku, jeśli ma dowód śmierci spadkodawcy. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku można złożyć przed sądem lub notariuszem w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Sąd spadku wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po przeprowadzeniu rozprawy. Od 2 października 2008 r. prawo do spadku można poświadczyć także u notariusza. Notariusz może sporządzić akt poświadczenia dziedziczenia po uprzednim spisaniu protokołu dziedziczenia. Zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia ma skutki prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Stwarza to możliwość urzędowego stwierdzenia nabycia spadku bez potrzeby przeprowadzania postępowania sądowego. Nabycie przez osoby fizyczne własności rzeczy znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub praw majątkowych wykonywanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej tytułem dziedziczenia podlega podatkowi od spadków i darowizn. Obowiązek podatkowy ciąży na nabywcy własności rzeczy i praw majątkowych. Obowiązek ten powstaje, przy nabyciu w drodze dziedziczenia, z chwilą przyjęcia spadku. Data powstania obowiązku podatkowego wyznacza obowiązek złożenia zeznania podatkowego. Podstawę opodatkowania stanowi wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów (czysta wartość), ustalona według stanu rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego. Zgodnie z zapisami ustawy o podatku od spadków i darowizn podatnicy podatku są obowiązani złożyć, w terminie miesiąca od dnia powstania obowiązku podatkowego, właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego zeznanie podatkowe o nabyciu rzeczy lub praw majątkowych (SD-3) z dołączonymi do niego dokumentami mające wpływ na określenie podstawy opodatkowania. Wzór zeznania określa Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 26 lipca 2006 r. w sprawie zeznań podatkowych składanych przez podatników podatku od spadków i darowizn (Dz.U. nr 139, poz. 988 i nr 246, poz. 1800). Zobowiązanie podatkowe w podatku od spadków i darowizn powstaje w dniu doręczenia decyzji ustalającej wysokość podatku od spadków i darowizn. Decyzję tę wydaje naczelnik urzędu skarbowego jako organ I instancji, organem odwoławczym jest dyrektor izby skarbowej. Zapłata podatku od spadku powinna nastąpić w ciągu 14 dni, licząc od dnia doręczenia decyzji ustalającej. Przypomnieć trzeba, że od dnia 1 stycznia 2007 r. ustawodawca w art. 4a ustawy wprowadził podstawę prawną do całkowitego zwolnienia nabytych przez małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, rodzeństwo, ojczyma i macochę, tytułem dziedziczenia ustawowego testamentowego, zapisu, dalszego zapisu lub polecenia, rzeczy i praw majątkowych podlegających opodatkowaniu. Warunkiem zwolnienia jest dokonanie zgłoszenia przez osoby objęte zwolnieniem naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie jednego miesiąca od dnia powstania obowiązku podatkowego (od przyszłego już roku nastąpi zmiana polegająca na wydłużeniu z jednego do sześciu miesięcy terminu na zgłoszenie nabycia własności rzeczy lub praw majątkowych na mocy Ustawy z dnia 10 października 2008 r. o zmianie ustawy o podatku od spadków i darowizn, Dz.U. nr 203, poz. 1267). Gdy wartość majątku nabytego łącznie od tej samej osoby lub po tej samej osobie w okresie pięciu lat poprzedzających rok, w którym nastąpiło ostatnie nabycie, doliczona do wartości rzeczy i praw majątkowych ostatnio nabytych nie przekracza kwoty 9637 zł, organu podatkowego zawiadamiać nie trzeba. Warto zaznaczyć, że ww. limit kwotowy liczony jest osobno dla każdej osoby, od której podatnik nabywa majątek. Niespełnienie ww. warunków skutkuje utratą prawa do zwolnienia oraz powoduje, że osoby wymienione w art. 4a ustawy korzystają z innych zwolnień na zasadach ogólnych określonych dla członków rodziny zaliczonych do I grupy podatkowej.