Agnieszka Gremkowska-Melosik - Ciało, moda i tożsamość kobiety epoki wiktoriańskiej.pdf - Historia - eyvailicous

KULTURA SPOŁECZE STWO EDUKACJA Nr 2/2012 POZNA

Agnieszka Gromkowska-Melosik

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Ciało, moda i tosamo kobiety

epoki wiktoriaskiej – dyskursy pikna i przemocy

ABSTRACT

KEY WORDS

ideal of beauty,

fashion, identity,

symbolic violence,

Victorian femininity

Gromkowska-Melosik Agnieszka, Ciało, moda i to samo kobiety epoki

wiktoria skiej – dyskursy pi kna i przemocy [ Body, Fashion and Identity of

a Victorian Age Woman – Discourses of Beauty and Violence ]. Kultura −

Społecze stwo − Edukacja nr 2, 2012, Pozna 2012, pp. 17–30, Adam

Mickiewicz University Press. ISBN 978-83-232-2528-7

The article is devoted to the analysis of the dominant ideal of beauty in the

Victorian period. The author deﬁ nes mechanisms of repression and symbolic

violence over the body of the Victorian upper-class woman, connected with the

phenomenon of social control over the woman’s body and identity. The author

assumes that the desire to achieve physical beauty has always been a source

of a biographical experience that was constitutive for a woman, a source of

a separate identity for her in comparison with a man. The historical changes

of the ideals of the beautiful body are expressive of the complex interactions

between the social roles of women and the dominant ideology of femininity as

well as scientiﬁ c and medical knowledge.

W kadej epoce kobiety pragn by pikne – zdaje si to by niejako wpisany w kon-

strukcj ich tosamoci (a moe i biologii?) imperatyw. Niekiedy wykorzystuj skraj-

nie „wyra nowane” i „neurotyczne” sposoby ucielenienia obowizujcego ideału

urody (analizujc czasy współczesne, mona przywoła tutaj choby chirurgi es-

tetyczn). Denie do uzyskania zycznego pikna było przy tym zawsze ródłem

konstytutywnego dla tosamoci kobiety i odrbnego dla niej – w porównaniu

z mczyzn – dowiadczenia biogra cznego (chocia w ostatnich dekadach i w tej

dziedzinie rónice midzy płciami zamazuj si – mczyzna coraz czciej otrzy-

muje kulturowe sygnały, e i on ma by „pikny” – por. Melosik, 2008). Nie ulega te

wtpliwoci, e wygld kobiety stanowi zawsze podstawowy, wyjciowy „wyznacznik

identy kacji” – jest ekspresj oczekiwa narzucanych ciału kobiety przez obowi-

zujce standardy i normy społeczne. Z kolei historyczne zmiany ideałów piknego

A G-M

ciała stanowi wyraz złoonych interakcji midzy społecznymi rolami kobiet i domi-

nujc ideologi kobiecoci, a take wiedzy naukowej i medycznej (Vertinsky, 1987:

257). Zawsze jednak kobiety s oceniane w duej mierze przez pryzmat ich zdolnoci

adaptacji do akceptowanych powszechnie przekona dotyczcych zycznoci i sek-

sualnoci. I w tym przypadku znaczenia nabiera kategoria „władzy”. Idealne ciało,

zarówno nagie, jak i ubrane, stanowi bowiem – jak twierdzi wielu krytyków – rodek

sprawowania społecznej kontroli nad umysłami i yciem kobiet. S. Bordo uwaa, e

analiza dziejów choby dwóch rodzajów praktyk społecznych – medycyny i mody

– prowadzi do wniosku, i społeczna manipulacja ciałem kobiecym stanowi pod-

stawow strategi w potwierdzaniu asymetrycznych stosunków midzy kobietami

i mczyznami, zawsze na niekorzy tych pierwszych (Bordo, 1995: 143). Jednocze-

nie przy tym panujca ideologia cielesnoci (i seksualnoci) kobiecej wikła kobiety,

przynajmniej z wyszych klas społecznych, w neurotyczne sprzecznoci, które spra-

wiaj, i yj one w nieustannym niepokoju dotyczcym swojego ciała 1 .

Znakomicie jest to widoczne w epoce wiktoriaskiej. I tak w ideologii typowej

dla tej epoki (zgodnie z zasadami dziewitnastowiecznej moralnoci) ciało zda-

wało si by „wrogiem duszy”. Paradoksalnie jednak przy tym powierzchowno

kobiety, jej „zewntrzno”, jej uroda, wygld i ubiór stanowiły kwestie niezwykle

wane. Kobieta z „klasy próniaczej” była przeznaczona dla teatru społeczestwa –

odpowiednika arystokratycznego dworu z minionej ery (Duby, Perrot, 1995: 321).

Jej ciało i umysłowo były dyscyplinowane poprzez obowizujc mod oraz ety-

kiet dotyczc właciwej ekspresji obowizujcych ideałów kobiecoci, odnosz-

cych si zarówno do wygldu kobiety, jak i – w konsekwencji – do jej tosamoci

oraz moliwych do zaakceptowania ról społecznych.

Kobiety angielskie i amerykaskie, yjce w społeczestwie wiktoriaskim, od

najwczeniejszych lat swojego ycia dowiadywały si kadego dnia, w jaki sposób

maj si za(re)prezentowa, jak im wyglda wolno, a jaki wygld wywoła spo-

łeczn dezaprobat; jaka „wizualno” (i jakie ciało) stanie si obiektem zachwytu

mczyzn, a jakie uznane zostanie za nieadekwatne. Kobieta wiktoriaska miała

by pikna, ale, jak wiemy, pikno stanowi – aby odwoła si do Michela Foucaulta

– nasycon władz konstrukcj społeczn, która w tym przypadku bezwzgldnie

potwierdzała podporzdkowanie kobiet 2 . Std w punkcie wyjcia naley stwier-

dzi, e ideał kobiecoci wiktoriaskiej z klas wyszych nie był wolny od sprzecz-

noci, jednake mona dostrzec w nim pewn stał tendencj. Oto idealna kobie-

ta tamtej epoki powinna mie „malekie i delikatne dłonie i stopy oraz smukł

gur”. wiadczy one miały nie tylko o subtelnoci jej natury, ale i o całkowitej

niezdolnoci do podjcia jakiejkolwiek pracy, a take wyraz tendencji do izolo-

1 W odniesieniu do sytuacji kobiety współczesnej por. rozwaania: Gromkowska, 2002, a w szer-

szym kontekcie: Gromkowska-Melosik, 2011.

2 Na temat zjawiska „przemocy pikna” w kulturze współczesnej por. Melosik, 2010: 21–27.

Ciało, moda i tosamo kobiety epoki wiktoriaskiej – dyskursy pikna i przemocy

wania jej od wiata oraz powszechnego przekonania, i naley jej zapewni ycie

na wysokim poziomie. Tylko taka kobieta mogła wiadczy o bogactwie swojego

ma (por. Veblen, 1971: 133–135).

Owa wiotko i delikatno (oraz towarzyszcy im brak apetytu) były symbo-

lem, a jednoczenie potwierdzeniem (naturalnego – jak wierzono) „zamknicia

w domu” i braku dostpu kobiety do „sfery publicznej” (Steele, 1985: 94). Ponadto,

szczupłe ciało ony wyraało lekcewacy stosunek do potrzeby jedzenia – w kon-

tekcie wspomnianego ju bogactwa jej ma i nieograniczonego dostpu do dóbr

materialnych.

Konstrukcja ciała kobiety omawianego okresu posiadała równie swój aspekt

klasowy. Jak trafnie pisze Pierre Bourdieu – ciało stanowi najbardziej „niekwe-

stionowan materializacj smaku klasowego” (Bourdieu, 1997: 110). „Bezcielesne

ciało” kwestionowało jakikolwiek „ekonomiczny” aspekt kobiecoci; jej „ zyczn

przydatno” (Bordo, 1995: 117). Wród buruazji panowała wówczas moda na

posiadanie ony, której efemeryczne ciało stanowiło „wizualizacj arystokratycz-

nego gustu” mczyzny (parafrazujc T. Veblena – kobieta miała by „ostentacyj-

nie bezuyteczna na pokaz”). Mona wic stwierdzi za P. Vertinskym, e kon-

strukcja ciała kobiety wiktoriaskiej – poprzez społeczne presje – wyraała dwa

podstawowe cele: potwierdzenie zarówno panowania mczyzn nad kobietami,

jak i panowania klasy dominujcej. Ciało kobiety wiktoriaskiej stanowiło wic

swoisty „kapitał kulturowy” (Vertinsky, 1987: 257).

Wiktoriaskie kobiety nie czytały „Twojego Stylu”, „Elle”, czy „Cosmopolitan”,

nie ogldały telewizji, nie „surfowały po Internecie” i nie podlegały inwazyjnemu

działaniu tysicy reklamowych przekazów. Skd zatem czerpały wzory tosamoci

kobiecej? ródłem wiedzy o kobiecoci były wówczas wskazówki matek, tygodniki

mody, bohaterki powieci, scen oper i teatrów, a take poradniki w zakresie wła-

ciwego zachowania si i wygldu. Szczególnym wzorcem idealnej kobiecoci były

publikowane w czasopismach zdjcia kobiet z arystokracji. K. Mulvey i M. Richards

podaj przykład angielskiego magazynu „ e Tatler” zamieszczajcego zdjcia

arystokratek i ich rodzin, opatrzone komentarzami pełnymi pochlebstw i zachwy-

tów (Mulvey, Richards, 1998: 14). Z kolei, jak podaje Michelle Perrot, w ssied-

niej Francji premiery baletów Giselle i La Sylphide , z efemerycznymi solistkami

w roli głównej, potwierdzały mod na smukło i delikatno u kobiet tego okresu.

Szczupłe i wiotkie były te bohaterki czytanych przez kobiety powieci (Duby, Per-

rot, 1995: 327).

Podobnie t kwesti ujmuje Leight Summers, która pisze, i dominujcy wów-

czas ideał „adekwatnego ciała” symbolizował wspomnian ju wraliwo i deli-

katno jego posiadaczki. Skóra ciała była tak subtelna i cienka, i jej przezro-

czysto pozwalała na dokładne rozrónienie rozgałzie yłek, które dodatkowo

podkrelano niebiesk farbk lub je w ogóle pozorowano (Summers, 2003: 126).

A G-M

Podane były delikatne, bladoróowe rumiece, zbyt czerwone uznawano bo-

wiem za oznak choroby lub skutek nadmiernego przebywania na słocu, co po-

wodowało utrat „szlachetnego odcienia skóry”. Ta szczególna dbało o blado

cery symbolizujcej czysto umysłu była równie zwizana z symbolik czystoci

moralnej (Krugov-Silver, 2002: 13).

Panowało wówczas w całej Europie przekonanie, odnoszce si głównie do

kobiet, i twarz odzwierciedla wntrze: „Omdlewajca blado, jeli to moliwe

zaakcentowana przez czarne włosy, ciemne cienie pod oczami, chmury pudru ry-

owego; wszystko to symbolizowało wic cierpienia romantycznej duszy” (Duby,

Perrot, 1995: 326). Blado, delikatno i przezroczysto „nienej” cery pozosta-

wała wyznacznikiem pikna kobiecego, a take symbolizowała przynaleno do

okrelonej klasy i rasy jeszcze na przełomie dziewitnastego i dwudziestego wieku.

Było to podyktowane wieloma wzgldami; m.in. zachowanie perłowego odcienia

cery oznaczało, i kobieta nie wychodzi zbyt czsto „na powietrze”, co zapewniało

ewentualnego adoratora, i lubi przebywa w domu, nadaje si wic na on i mat-

k (Beaujot, 2012: 12).

Kobiety nie tylko stosowały wówczas specjalne pudry nadajce karnacji po-

dany odcie, ale równie piły ocet, który zapewniał blado oraz szczupło (Sum-

mers, 2003: 126–127). „Wikszo tych wybielaczy i maci trzeba było nakłada tak

grub warstw (…) [e] twarz musiała pozostawa nieruchoma, gdy najmniejszy

grymas mógł zniszczy cały efekt (…). Kobiety uywajce tych rodków wygldały

prawdopodobnie jak grono ponurych, pokrytych warstw tynku klaunów, boj-

cych si wykrztusi słowo, aby kredowa maska nie spadła z ich twarzy!” (Mulvey,

Richards, 1998: 20). Stwierdz ponownie, e opalenizna zdradzała – w powszech-

nej opinii – niski status społeczny. Oznaczała ona kontakt jej włacicielki z ak-

tywnociami naraajcymi cer na promienie słoneczne. Jej obecno była – jak

sdzono – równoznaczna ze zniszczeniem cery, oszpeceniem, zepsuciem karnacji,

„której blado była synonimem «wieoci» i «blasku»” (Servan-Schreiber, 1998:

138). Std wynikała popularno wszelkich specy ków zapobiegajcych opaleni-

nie i wybielajcych cer oraz dłonie, jak choby: sok z cytryny, korze chrzanu czy

kamfora („ e Lady’s Friend”, 1870: 221). W czasopimie „ e Lady’s Friend” mo-

na było równie znale proste receptury wybielajce skór: „dwa wiee ółtka jaj,

dwie łyki olejku z migdałów, łyka deserowa nalewki z benzoiny, łyka wody ró-

anej” („ e Lady’s Friend”, 1870: 221). Dla uzyskania bladej cery jedzono równie

wafelki ze zwizkami arsenu, które blokowały hemoglobin we krwi (Ackerman,

1994: 279; McConnell, 2005: 173–174).

Warto doda, e po roku 1914 nastpił zasadniczy zwrot w podanym od-

cieniu karnacji. Wiktoriaska blado przestała obowizywa, po raz pierwszy

zaakceptowano delikatn opalenizn. Teoretyk kultury, Pascal Ory, napisał o tym

zjawisku w sposób nastpujcy: „Jedna z najwikszych w naszym stuleciu rewolu-

Ciało, moda i tosamo kobiety epoki wiktoriaskiej – dyskursy pikna i przemocy

cji w kulturze, która jak dotychczas zupełnie nie wzbudziła zainteresowania histo-

ryków, to ta, która zmieniała obowizujcy w kulturze Zachodu kanon piknoci

pigmentacyjnej z koloru kredy na kolor przypalonego chleba” (Servan-Schreiber,

1998: 138).

W dziewitnastowiecznej Anglii i Ameryce istniało daleko idce zrónicowa-

nie w zakresie społecznych ról mczyzn i kobiet. Odzwierciedleniem istniejcych

rónic były przy tym odmienne stroje dla obu płci. Ubiory kobiet w tym okresie

podkrelały ich pozycj społeczn: brak aktywnoci (ograniczały ruch), podpo-

rzdkowanie i delikatno (akcentowały drobne talie, spadziste ramiona i mikkie

sylwetki) (Roberts, 1977: 555). Strój kobiety był przy tym symbolem jej niezdolno-

ci do pracy. Kobieta jednoczenie miała by zarówno ozdob domu, jak i w spo-

sób widoczny obnosi bogactwo, które wiadczyło o zamonoci jej ma lub ojca.

„Wysokie obcasy, długa spódnica, fantastyczny, niepraktyczny kapelusz, gorset”

stanowi wyraz lekcewaenia wygody i s potwierdzeniem faktu, i kobieta jest,

aby odwoła si do T. Veblena, „ekonomicznie zalena od mczyzny, e w pew-

nym uzasadnionym uproszczeniu jest wci jego własnoci”. I jak konkluduje

dobitnie tene socjolog, „prónowanie na pokaz i zbytkowny wygld kobiet ma

proste uzasadnienie” – wyraa ide podporzdkowania kobiet oraz t ich „funk-

cj”, jak jest „wiadczenie o moliwociach nansowych swego pana” (Veblen,

1971: 163–164). Ma to odniesienie równie do wymylnych fryzur, które nie tylko

pozbawiały włacicielki moliwoci swobodnego poruszania si, ale wymagały te

szeregu wielogodzinnych zabiegów, czsto przy pomocy słuby (sama kobieta nie

byłaby tego zrobi – raz jeszcze mamy tu do czynienia z potwierdzeniem „ideolo-

gii bezradnoci” kobiet, które s „w dodatku” do swojego wygldu) ( Victorian Fa-

shions and Costumes , 1974: 36–37). Jak pisano w podrczniku etykiety z roku 1880:

„Kobieta cieszy si znacznie mniejsz wolnoci ni mczyzna; on moe zmieni

pozycj na tysice sposobów, przybra nonszalanck poz i oprze si niedbale,

skrzyowa nogi, usi na brzegu krzesła i załoy rce wokół kolan; ale kobieta

musi siedzie spokojnie” ( Manners of Modern Society , 1880: 40). Ówczesny autory-

tet w dziedzinie psychologii i estetyki w ksice powiconej piknu u kobiet pisze

jednoznacznie: „Kobieta, która w duej mierze wykorzystuje organy lokomocyjne,

zyskuje grubiaski i mski wygld” (Walker, 1845: 206).

Rytuał bezuytecznej pracy, zwizany z przywdziewaniem stroju i upiksza-

niem ciała, miał na celu podkrelenie binaryzmu płciowego i odmiennoci ról.

„Kobieta ma monopol na perfumy, pomadk, kolor, jedwabne materie, koronki

(…), wszystko to stawia j pocztkowo poza wszelkim podejrzeniem wykonywa-

nia pracy. Ma ona za zadanie by ozdob i szyldem mczyzny” (Corbin, 1999:

463). W tym kontekcie na przykład Valerie Stelle twierdzi nawet, i jedn z funk-

cji gorsetu było utrzymywanie kobiet zalenymi ekonomicznie od mczyzn, a to

z powodu faktu, i uniemoliwiały one podjcie jakiejkolwiek roli zawodowej

Agnieszka Gremkowska-Melosik - Ciało, moda i tożsamość kobiety epoki wiktoriańskiej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: