14
Czego szukać w maswerku?
Czasami trudno jest znaleźć elementy decydujące o kwalifikacji stylu. Ma to związek z rozumieniem pojęcia krzywej w gotyku. Półokrąg nie jest linią prostą, ale nie jest również linią „krzywą” właśnie dlatego, że jest wycinkiem okręgu, czyli prostej figury geometrycznej (stąd nazwa - geometric).
Decydujące o zaliczeniu maswerku do fazy geometrycznej lub krzywoliniowej jest pojawienie się linii falistej, która może być zbudowana z fragmentów okręgów, ale musi składać się z fragmentu wklęsłego i wypukłego, czyli musi "zakręcać" w dwie przeciwne strony. Łuk ośli zbudowany jest z czterech fragmentów okręgów, ale jego połówki są wklęsło-wypukłe i to wystarczy, aby uznać go za wzór krzywoliniowy.
W pierwszym przykładzie od lewej wszystkie krzywe są wycinkami okręgów, w środkowym pojawiają się już niewielkie elementy krzywoliniowe (faliste), w trzecim krzywa falista dominuje.
Okno lancetowe
Mówiąc ściśle okno lancetowe to pojedynczy, wąski i wysoki, zakończony ostrołukiem, pozbawiony podziałów i maswerku otwór w ścianie. Ponieważ takie okno daje mało światła, często grupowano je w kilkuotworowe zespoły, wieńczono w dekoracji ściany wspólnym łukiem i taki zespół nazywano również oknem lancetowym. Dopóki jednak poszczególne otwory oddzielone są filarami o pełnej grubości ściany, taki zespół nie jest oknem lancetowym, ale grupą oddzielnych okien lancetowych. Takie zespołu okien lancetowych widoczne są na przykładzie z wczesnogotyckiego kościoła w Reilvaux.
Jeśli otwór okna zostanie podzielony wyraźnie lżejszymi, nie mającymi funkcji nośnej, pionowymi przegrodami na otwory nazywane "światłami", to nawet jeśli te światła są bardzo wąskie, okno nie jest już oknem lancetowym (chociaż w mowie potocznej określeń takich używa się i będzie się używać).
Zespół okien lancetowych w Reilvaux; maswerk płytowy w kościele St Denis w Foulangues
Każdy otwór w stylu gotyckim musi być zakończony łukiem. Pionowa przegroda, czyli szpros (ang. mullion) nie może więc dochodzić do szczytu ostrołuku całego okna, ale musi podpierać oddzielne łuki nad każdym światłem okna. Powyżej łuków świateł powstaje pole, które zamurowywano lub wypełniano kamienną płytą, w której wycinano dodatkowy otwór. W ten sposób powstał gotycki maswerk płytowy.
Z lewej forma przejściowa między maswerkiem płytowym a listwowym; z prawej maswerk listwowy
Maswerk płytowy powstaje wtedy, gdy otwór jest wycinany w jakiejś powierzchni o kształcie niezależnym od kształtu otworu. Otwór może jednak powstać z elementów o ujednoliconym profilu, dostosowujących się do krzywizn otworu. Połączenie takich obudowanych otworów pozostawia powierzchnie nie zabudowane, tworzące wraz z otworami ażur o określonym wzorze. Taki sposób opracowania podziałów otworu nazywa się maswerkiem listwowym (ang. bar tracery). Okno lancetowe i maswerk płytowy to cechy gotyku wczesnego. Maswerk listowy do cechy gotyku dojrzałego i późnego. Wzory stosowane w maswerku listowym odróżniają gotyk promienisty, płomienisty i prostoliniowy.
Gotyk wczesny- maswerk płytowy
Wprawdzie pierwsze sklepienie żebrowe zbudowano w katedrze w Durham (Anglia) w 1128 r., ale za datę narodzin gotyku uznaje się 1140 r., gdy rozpoczęto przebudowę chóru w kościele St Denis (Francja), w którym zastosowano w jednym zespole trzy elementy: ostrołuk, sklepienie krzyżowo-żebrowe i łęk przyporowy, dzięki czemu uzyskano możliwość znacznego zwiększenia powierzchni okien i prześwietlenia przestrzeni kościoła. We Francji w krótkim czasie powstało wiele kościołów o nowej konstrukcji, w Anglii przyjmuje się, że cechy stylu zostały całkowicie sprecyzowane w odbudowanym w 1774 r. chórze katedry w Canterbury. Faza gotyku wczesnego trwała w Anglii do ok. 1250 r., natomiast we Francji zwykło sie ją dzielić na dwie części - tzw. gotyk prymitywny (Gotique primitif) trwający do ok. 1200 r. i trwający do ok. 1250 r. okres budowy wielkich katedr, dzyli tzw, gotyk klasyczny (gotique classic). Typowymi cechami wczesnego gotyku są tzw. maswerk płytowy i pojedyncze, albo grupowane wąskie i wysokie okna zakończone ostrołukiem lancetowym. Z tego względu czasami okres ten nazywa się gotykiem lancetowym. W ornamentyce dominują proste wzory oparte na kole i proste motywy roślinne.
Francja: primitif 1140-1190 - Sens, Noyon, Senlis, Laon, Soisson, klasyczny 1190-1230 - Reims, Bourges, Amiens, Chartres
Anglia: Early English 1170-1240 - Norfolk, West Walton, Beverly Minster, Yorkshire, Durham, Canterbury
Gotyk dojrzały - maswerk listwowy - rayonnant - geometric decorated
Gotyk dojrzały charakteryzuje się wprowadzeniem maswerku listwowego, co umożliwiło bogatsze dekorowanie otworów okiennych i lepsze doświetlenie wnętrza. We Francji po zastosowaniu dachu dwuspadowego nad nawami bocznymi kościoła St Denis po raz pierwszy zbudowano przeszkolone triforium. Najważniejszą cechą było jednak wprowadzenie geometrycznych motywów dekoracyjnych budowanych na zasadzie powielania w różnej skali i komponowania wokół jednego punktu centralnego. Zasada ta jest szczególnie widoczna w rozetach budowanych z powielonego "promieniście" motywu zbudowanego z tych samych elementów różnej wielkości. Powtarzalnym elementem ornamentu jest koło i formy zbudowane z kół.
W Anglii tę fazę nazywa się geometrycznym stylem Decorated, we Francji natomiast stylem Rayonnant (promienistym)
Francja: Rayonnant - 1240-1350, ściana ażurowa, perforowana oknami, Sainte-Chapelle, przeszklone triforium
Anglia: geometric Decorated 1250-1290, pierwszy maswerk listwowy w Westminster Abbey w 1245 r., Lincoln - Angel Choir
Geometric
Anglia - curvilinear decorated
O ile we Francji cały okres dojrzały określa sie mianem Rayonnant i trwał on do 1350 r., to w Anglii okres ten dzieli się na dwie części.
Druga fazą gotyku dojrzałego w Anglii jest tzw. curvilinear decorated, czyli gotyk krzywoliniowy. Charakteryzuje sie on odejściem od motywu koła jako jedynego elementu konstruowania ornamentu. Mówiąc w uproszczeniu w stylu geometric każdy element był albo okręgiem albo wycinkiem okręgu, a więc linia mogła zakrzywiać się tylko w jedną stronę. W fazie krzywoliniowej wycinki koła mogły być montowane w taki sposób, by tworzyły linię falistą, a więc wklęsło-wypukłą.
Styl krzywoliniowy rozwijał się stopniowo w latach 1290-1350, w trzech fazach:
- INTERLACED - przeplatanej (szprosy okna rozgałęziają się u podstawy ostrołuku, tworzą literę Y, której ramiona tworzą łuki o promieniu łuku wieńczącego, przeplatają się i dochodzą do łuku,
- RETICULATED - sieciowej - wzór opiera sie na siatce przylegających okręgów i w rozwiniętej wersji składa się z serii oślich łuków tworzących romby wypełniające ostrołuk otworu okiennego.
- FLOWING/FLAMBOYANT - płynnej/płomienistej - linia krzywa ma charakter organiczny i swobodny, tworzy formę nazywaną vesica piscis, czyli rybi pęcherz, powstającą z przecięcia się dwóch okręgów. Istnieje kilka wersji vesica: najprostsza, z końcami w kształcie oślego łuku, sztylet (dagger). Faza gotyku płynnego (flowing) jest ostatnią fazą angielskiego gotyku dojrzałego, po której nastąpił okres gotyku późnego nazywanego Perpendiculat. We Francji płynny styl krzywoliniowy nazywa się Flamboyant i jest w periodyzacji francuskiej okresem gotyku późnego.
Interlaced
Reticulated
Flowing decorated – flamboyant
W pierwszej połowie XIV wieku styl zdobnictwa gotyckiego w Anglii ostatecznie uwolnił się od dominacji koła jako zasady konstrukcyjnej. Linia falista i łuk wklęsły umożliwiły tworzenie wzorów indywidualnych, a styl od skojarzenia z płomieniem nazwany został we Francji płomienistym - flamboyant, a w Anglii płynnym - "Flowing". We Francji pojawił sie ok. 1350 r., ale najwybitniejsze dzieła powstały w XIV wieku. W Anglii rozwijał się w latach 1290-1350 i wywołał reakcje w postaci ostatniej odmiany angielskiego gotyku, stylu perpendicular.
Różne formy rybiego pęcherza i ośli łuk
Flowing / Flamboyant
Późny gotyk angielski – perpendicular
Perpendicular znaczy i prostopadły i pionowy i obydwa znaczenia mają sens w opisie stylu.
Wyróżnia się on tzw. maswerkiem panelowym, w którym gęsto rozstawione, pionowe szprosy wzmacniane są poziomymi stężeniami i dochodzą w linii prostej do najczęściej spłaszczonego łuku. Maswerk wypełnia zwykle charakterystyczne dla stylu, bardzo duże i szerokie okna zwieńczone łukiem Tudorów. Łuk stosowany jest również w konstrukcji sklepień, z których najbardziej efektownym było sklepienie wachlarzowe, będące w rysunku promienistą interpretacją panelowego podziału okna.
Styl po raz pierwszy zastosowany w Glouchester w 1330, York Minster clerestorium.
Perpendicular
Skąd wziął się ostrołuk?
Do czego potrzebny był ostrołuk, jeśli nawę można było skutecznie przekrywać sklepieniem kolebkowym, a skrzyżowanie naw sklepieniem krzyżowym?
Sklepienie kolebkowe na tylko jeden kształt - półkolisty, a więc jego wysokość równa jest połowie rozpiętości. Sklepienie krzyżowe powstaje w wyniku skrzyżowania dwóch sklepień półkolistych o tej samej wysokości, a więc i równej szerokości. Można więc przekryć nim wyłącznie powierzchnię kwadratową, czyli skrzyżowanie dwóch traktów o równej szerokości. Innej możliwości nie ma. Jeśli chcemy skrzyżować dwa sklepienia o nierównej szerokości, ale równej wysokości (a więc przekryć prostokąt, ale nie kwadrat), węższe sklepienie musi zostać "podwyższone", aż do zrównania wysokości obydwu sklepień (1). Jednak jego przekrój nie będzie już półkolem. Względy techniczne i wytrzymałościowe powodują, że optymalnym kształtem nie jest jednak "zniekształcone" półkole, ale łuk zbudowany z dwóch fragmentów kół o tym samym promieniu, kreślonych z punktów znajdujących się na wysokości jego podstawy (2,3). Ostrołuk ma wielką zaletę w porównaniu z łukiem pełnym - przenosząc obciążenie na podpory tworzy mniejsze siły poziome rozpierające podpory.
Ostrołuki
W architekturze gotyckiej stosowanych było kilka rodzajów ostrołuków, których jedyną wspólną cechą było to, że krzywizny łuku spotykały się w szczytowym zworniku pod kątem innym niż kąt pełny (jak to ma miejsce w łuku pełnym). Są to: ostrołuk, łuk siodłowy (ośli grzbiet, ogee) i tzw. łuk Tudorów.
Z góry uprzedzam, że zarówno w literaturze popularnej jak i fachowej panuje spory bałagan, jeśli chodzi o klasyfikację, konstrukcję i nazewnictwo łuków. Poniżej stosuję nazewnictwo najbliższe ich zdroworozsądkowemu rozumieniu.
Najczęściej spotykany w gotyku ostrołuk ma trzy odmiany o różnej geometrii.
Najostrzejszy łuk nazywany łukiem podwyższonym, lancetem albo łukiem lancetowym powstaje wtedy, gdy promień krzywizn jest większy od rozpiętości łuku. Łuk ten był stosowany głównie we wczesnym gotyku angielskim.
Ostrołuk, w którym promień krzywizn jest równy rozpiętości nazywany jest łukiem równobocznym i jest to najpopularniejsza odmiana ostrołuku. Daje on możliwość wygodnego umieszczania w otworze dekoracji maswerkowej, a sama jego forma daje poczucie równowagi i harmonii. Łuk równoboczny był popularny zarówno we Francji, jak i w Anglii, gdzie rozwinęło się kilka stylów różniących się opracowaniem otworów okiennych zaliczanych ogólnie do gotyku "decorated".
Łuk, w którym promień krzywizn jest mniejszy od rozpiętości nazywany jest łukiem obniżonym i - wbrew pozorom - spotykany jest bardzo często.
Ocena rodzaju łuku jest dość trudna, ponieważ zakłócają ją złudzenia optyczne. Dotyczy to szczególnie łuku lancetowego, w rzeczywistości używanego niezmiernie rzadko. Nazwa lancet stosowana jest raczej do bardzo wysokich i bardzo wąskich otworów okiennych i arkad, zakończonych w rzeczywistości łukiem równobocznym.
Na przedstawionych fragmentach fasady katedry Notre Dame w Paryżu wrysowane sa łuki równoboczne. Archiwolty portalu i otwórów okiennych nad galerią rzeźb mają profil łuków obniżonych, a nawet łuki wąskich okien wieżowych, wyglądające na typowe lancety, zbliżają się do łuku równobocznego.
Łuki fasady katedry Notre Dame w Paryżu (wrysowano łuk równoboczny)
Łuk nazywany "oślim grzbietem" albo łukiem siodłowym, a czasami łukiem flamboyant jest tzw. łukiem czteropunktowym (kreślonym dwoma promieniami z czterech punktów). Nie ma on żadnego zastosowania konstrukcyjnego, ponieważ jest łukiem słabym, ale ze względy na dynamikę stosowany bywał często jako profil dekoracyjny w zwieńczeniach okien i drzwi, a przede wszystkim w maswerku popularnym w stylu flamboyant (płomienistym). Styl flamboyant był zjawiskiem liczącym się w architekturze francuskiej i angielskiej, ale motywy oparte na tym łuku stosowano w całej Europie, od Yorku do Wiednia. Trzeba jednak pamiętać, że motywy decydujące o zaliczeniu do stylu bywają podobne i nie zawsze łatwe do zlokalizowania.
Bardziej i mniej czytelne zastosowanie łuku siodłowego: Mozac, Limoges, Pirna
Łuk Tudorów jest również łukiem czteropunktowym, a ze względu na obniżony profil nazywany bywa łukiem obniżonym, chociaż powinien nazywać się łukiem ściśniętym albo pogrążonym (depressed). Łuku tego nie należy mylić z wyglądającym podobnie i realizowanym dla ułatwienia sobie życia łukiem, w którym dwie boczne krzywizny połączone są dwoma skośnymi odcinkami prostej (czasami nazywa się taki łuk pseudo-Tudor). Łuk Tudorów to zjawisko typowo angielskie, związane ze stylem późnogotyckim nazywanym Perpendicular, chociaż pojawił sie również w architekturze hiszpańskiej (tu jednak należy zakładać wpływ islamu). W Anglii łuk ten stosowany był zarówno w sklepieniach (szczególnie palmowych i wachlarzowych) jak i do zamknięcia otworów, szczególnie wielkich okien fasadowych, zastępujących w gotyku angielskim niemal całkowicie nieobecną rozetę.
Chyba najsłynniejsze okno i najsłynniejsze sklepienie w Anglii, oparte na łuku Tudorów - Kings College Chapel w Cambridge.
Sklepienia
W znanym od czasów antyku sklepieniu krzyżowym wszystkie elementy tworzące kolebę przenoszą obciążenie elementów znajdujących się wyżej, a więc musi być ono odpowiednio grube i ciężkie. Jeśli w miejscach przecięcia się koleb wymurowane zostanie wzmocnione żebro, to ono przenosi ciężar powłoki wypełniającej sklepienie i powłoki te mogą być znacznie cieńsze. Całe sklepienie jest więc znacznie lżejsze.
Takie sklepienie nazywa się sklepieniem żebrowym. Występuje ono w gotyku w różnych odmianach, których początkowe formy wynikały wyłącznie z potrzeb konstrukcyjnych, późniejsze zaś w coraz większym stopniu spełniały funkcję dekoracyjną.
Sklepienia: krzyżowo-żebrowe diagonalne, sześciodzielne, z żebrami pośrednimi, lierne, czyli wiązane
(lierny oznaczone kolorem niebieskim)
Sklepienie krzyżowo-żebrowe diagonalne to najprostsze sklepienie stosowane we wczesnym gotyku, z później tylko w nawach bocznych.
Sklepienie sześciodzielne ma dodatkowe żebra poprzeczne i stosowane było w systemie wiązanym, gdzie jedno przęsło nawy głównej odpowiadało czterem przęsłom naw bocznych.
Sklepienie z pośrednimi żebrami pozwalało dzielić koleby o znacznych powierzchniach na mniejsze części i stosować cieńsze powłoki.
Sklepienie lierne (wiązane) to sklepienie mające żebra nie wychodzące ani z impostu (podpory) ani ze zwornika. Ma ono znaczenie dekoracyjne i pozwala tworzyć najróżniejsze struktury sklepień gwiaździstych, sieciowych itp.
Ogromna liczba wzorów sklepień da się sprowadzić do przedstawionych czterech odmian, które różnią się punktem początkowym i końcowym żeber. Żebra mogą (1) wychodzić z impostu i dochodzić do zwornika, (2) wychodzić z impostu i dochodzić do innego żebra, (3) wychodzić ze zwornika i dochodzić do innego żebra, (4) łączyć żebra nie dochodząc ani do impostu ani do zwornika.
Sklepienie krzyżowe z Reims, sklepienie sześciodzielne z Lyonu
Sklepienie z żebrami pośrednimi i sklepienie lierne (wiązane) z Chester
Przedstawione sklepienia palmowe i wachlarzowe różnią sie tym, że w sklepieniu wachlarzowym występują lierny wiążące żebra wychodzące promieniście z impostów.
Sklepienie palmowe z Exeter i sklepienie wachlarzowe z Bath
Podpory
W gotyckiej budowli właściwie każdy łuk ma swoje odrębne podpory. Podpory łuków wielkiej arkady stanowią filary i kolumny. Podporami łuków sklepiennych są tzw. służki.
Służki mają najczęściej formę bardzo wysokich i smukłych kolumienek ustawionych przy ścianie i schodzących albo do głowicy kolumny lub trzonu filara, albo wzdłuż podpory głównej aż do posadzki. Zespół służek podpierających żebra zbiegające się w jednym punkcie nazywa się wiązką. Służki schodzące do posadzki tworzą z otaczaną przez nie kolumna lub filarem tzw. podporę wiązkową, w której trzon podpory nie jest widoczny. Samodzielne służki lub służki wyprofilowane w podporach nazywa się laskowaniem. Laskowanie biegnące od posadzki i kontynuujące się w żebrach sklepienia tworzy wrażenie gotyckiego wertykalizmu.
W niektórych odmianach stylu służki były dzielone zgodnie z poziomym podziałem ściany nawy głównej na sekcje odpowiadające arkadzie, triforium i clerestorium, w niektórych natomiast służki wykonywano jako ciągłe elementy tworzące wraz z żebrami strzeliste linie biegnące bez zakłóceń od posadzki do zwornika.
Wiązka służek stojąca na kolumnie w katedrze w Laon, filar sklepienia w Bovedas-Valladolid, filar wiązkowy w katedrze w Lichfield
Głowice kolumn
Głowica łączy okrągłą w przekroju kolumnę z prostokątnym impostem łuków arkad. W romanizmie to przejście między okręgiem a kwadratem zaczynało sie tuz nad trzonem i w ten sposób powstała głowica kostkowa. W gotyku większość głowic ma formę kielicha stopniowo rozszerzającego sie ku górze i wyszczuplającego kolumnę.
W porównaniu z głowicami romańskimi, które były głównym obiektem działań ówczesnych rzeźbiarzy i były dekorowane motywami figuralnymi, w gotyku ten rodzaj zdobienia zanika, a jego miejsce zajmuje foliaż, czy li dekoracja o motywach roślinnych. Początkowo była ona silnie stylizowana, niemal abstrakcyjna i rygorystycznie skomponowana, z czasem rozwinął się foliaż rzeźbiony swobodniej, bardziej naturalistyczny, co zapewne miało podobne źródło jak pojawienie sie linii falistej w maswerku otworowym.
Późnoromańska/wczesnogotycka głowica liliowa
Gotyckie głowice żabkowe/pąkowe
Późnogotyckie foliaże
System przyporowy
Korzystniejszy rozkład obciążeń sklepienia krzyżowo-żebrowego umożliwił wznoszenie budowli o większych wysokościach. W systemie gotyckim siły rozporowe sklepie przenoszone są na grunt za pośrednictwem łęków i filarów przyporowych. Ponieważ poza własnym ciężarem nie przenoszą one obciążeń pionowych (robią to filary i kolumny) cała rozpora może być konstrukcją ażurową. Stabilizującego dociążenie wymagają jedynie filary przyporowe, które muszą być odporne na uderzenia wiatru. Dociążeniem filarów są pinakle, a ponieważ sa one elementami bardzo eksponowanymi, stały się przedmiotem specjalnej obróbki. W systemie konstrukcyjnym pinakiel spełnia jednak przede wszystkim rolę stabilizatora.
Apsyda i wieniec kaplic (chevet) katedry w Reims otoczone systemem przyporowym.Ciąg okien kaplicowych dowodzi, że w budowli gotyckiej ściana jest zbędna. Mogły ją zastąpić otwory.
...
taczka12