Mikulski K., Dzieje toruńskiej rodziny Watzenrode w XIV–XVI w.pdf

Artykuły

KLIO. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym

PL ISSN 1643-8191, t. 20 (1) 2012, s. 69–110

Krzysztof Mikulski

(Toruń)

Dzieje toruńskiej rodziny Watzenrode w XIV–XVI w.

◆

W atzenrodowie byli związani z Toruniem zapewne od 1. poł. XIV w.

W starszej historiograﬁ i rodzinę Watzenrode wywodzono z Hesji

(okolice Fuldy), z Nadrenii-Palatynatu (góry Eifel), skąd w XIII

wieku jej przedstawiciele mieli wywędrować na Śląsk, a stamtąd do Toru-

nia, lub z samego Śląska 1 . Już Georg Bender wskazywał na możliwość wywo-

dzenia nazwiska tej rodziny od pustkowia „Watzenrode”, części wsi Wahlen

(dziś w granicach miasta Kirtorf, powiat ziemski Vogelsberg, Hesja) 2 , albo

od Wazerath nad rzeką Prüm (Nadrenia-Palatynat, powiat ziemski Bitburg),

którą to nazwę zapisano w 1445 r. jako Watzenrode, w 1489 r. jako Watzen-

roet i w 1570 r. jako Watzenradt. Co prawda ta druga miejscowość znana jest

ze źródeł dopiero XV-wiecznych, ale jej nazwa sugeruje, że mogła powstać

już w X w. 3 Jest więc wielce prawdopodobne, że nazwisko późniejszej ziębic-

1 Z górnej Hesji wywodził tę rodzinę J. Wasiutyński, Kopernik twórca nowego nieba , War-

szawa 1938, s. 8; podważając jednocześnie tezę Birkenmajera o związkach tej mieszczańskiej ro-

dziny z rycerskim rodem Wierzbnów.

2 L. Reichardt, Siedlungsnamen der Kreise Gießen, Alsfeld und Lauterbach in Hessen , „Göp-

pinger Arbeiten zur Germanistik”, Bd. 86, 1973, s. 385–385: Hessisches Urkundenbuch . 1. Abt.:

Urkundenbuch der Deutschordensballei Hessen , Band 1: 1207–1299 , hrsg. v. A. Wyss, Marburg

1879, nr 151, 164 (informacje o miejscowości z 1258 r. – Watzenrode i z 1260 r. – Wazenrode ).

Ważnym elementem tych informacji jest przynależność wsi do zakonu krzyżackiego. Pozwala

ona na postawienie tezy o bezpośredniej emigracji rodziny z Hesji do Prus.

3 Za pochodzeniem rodziny z tej miejscowości opowiedział się ostatecznie pierwszy z po-

szukujących gniazda rodziny G. Bender, Archivalische Beiträge zur Familien-Geschichte des Nico-

Krzysztof Mikulski

ko-wrocławskiej i toruńskiej rodziny Watzenrode mogło pochodzić od jed-

nej z tych miejscowości. Przodkowie Watzenrodów mogli osiąść w jednym

z pobliskich miast nadreńskich lub westfalskich, które były największym re-

zerwuarem kolonistów niemieckich udających się na wschód. Większość ro-

dzin patrycjuszowskich średniowiecznego Torunia pochodziła z dwóch miast

westfalskich, położonych przy tzw. Hellwegu: Soest i Dortmundu 4 . Możliwe

są też dwa inne warianty dotarcia tej rodziny do Prus – pierwszy z nich za-

kłada, że traﬁ li najpierw na Śląsk – do Ziębic i Wrocławia, a stamtąd dopie-

ro do Torunia. Trzeba też brać pod uwagę wariant, że rodzina traﬁ ła do Prus

bezpośrednio z Westfalii lub baliwatu krzyżackiego w Hesji. Birkenmajer

wyprowadzał Watzenrodów od rycerskiego i słowiańskiego rodu Wierzbnów,

właścicieli Pszenna (niem. Weißelrode, dziś wieś w pobliżu Świdnicy), ale

poza pewnym podobieństwem w brzmieniu nazw (Weißelrode = Weisinrode,

Watzenrode), nic obu rodzin ze sobą nie łączyło 5 . Koronnym dowodem tego

związku miało być dziedziczne posiadanie przez panów z Wierzbnej scho-

lasterii kolegiaty św. Krzyża we Wrocławiu, którą objął następnie – nieja-

ko korzystając z praw dziedzicznych po matce – Mikołaj Kopernik. Tezy tej

oczywiście nie da się utrzymać. Rycerski ród panów z Wierzbnej doczekał się

nowoczesnej monograﬁ i, która nie pozostawia żadnych wątpliwości co do

fałszywości tezy Birkenmajera. Wierzbnowie byli zapewne odnogą rycerskie-

go rodu Lisów, ale pieczętowali się innym herbem, przyjętym już na Śląsku,

główną ich siedzibą była Wierzbna, a Pszenno było co prawda jedną z waż-

niejszych posiadłości w tym kluczu, ale nigdy nie posłużyło za nazwisko dla

członków tej rodziny 6 . Można też rozważyć inną możliwość – Watzenrodo-

wie pochodzili z Pszenna, ale byli pochodzenia plebejskiego, wywodzącą się

np. z rodziny tamtejszych sołtysów. Sam Birkenmajer twierdził, że Tammo de

Watzenrode , kanonik lubuski i wrocławski z 1320 i 1327 r. (ale w tym ostat-

nim wspomniany jako quondam ) jest tożsamy z Tammo Qwas em – również

laus Coppernicus , „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins”, H. 3, 1881, s. 64–65, a za nim Le-

opold Prowe (L. Prowe, Nicolaus Coppericus , Bd. 1, Tl. 1, Berlin 1883, s. 57). Nie kojarzył on

jeszcze toruńskiej gałęzi rodziny ze Śląskiem, wywodził ją z Nadrenii poprzez miasta westfalskie.

4 Por. K.-O. Ahnsehl, orns Seehandel und Kaufmannschaft um 1370 , Marburg–Lahn

1961, s. 115–116, 120 – z Soest pochodziły 23 rodziny patrycjatu toruńskiego, 19 z Dortmun-

du. Wśród wspomnianych tam rodzin Ahnsehl nie wymienił jednak Watzenrodów.

5 L. A. Birkenmajer, Stromata copernicana. Studja, poszukiwania i materjały biograﬁ czne ,

Kraków 1924, s. 21–22.

6 M. Jurek, Panowie z Wierzbnej , Kraków 2006, passim.

Dzieje toruńskiej rodziny Watzenrode w XIV–XVI w.

kanonikiem wrocławskim z 1330 r. 7 Również to utożsamienie jest absolut-

nie błędne. Kanonik Tammo Quas pochodził z rycerskiej rodziny właścicieli

Starego Namysłowa, a samo imię Tammo było w tej rodzinie przekazywane

z pokolenia na pokolenie. Nie było to też imię rzadkie, powtarzało się dość

często w rodzinach rycerstwa i mieszczaństwa śląskiego. Nie do utrzyma-

nia jest też teza Birkenmajera o polskim pochodzeniu tej rodziny – zgodnie

z ustaleniami Tomasza Jurka rodzina rycerska „Quas” pochodziła dowodnie

z Miśni 8 . W związku z powyższym tezę o pierwotnych śląskich i słowiańskich

korzeniach rodziny Watzenrode należy zdecydowanie odrzucić. Rodzina ta,

podobnie jak większość bogatych rodzin mieszczańskich na Śląsku, przyby-

ła tam zapewne z Niemiec.

Pierwszym przedstawicielem tej rodziny na Śląsku był Werner de Waz-

cinrode , odnotowany w latach 1291–1295 jako mieszkaniec i rajca w śląskich

Ziębicach. Jego synami byli bracia Mikołaj, Konrad i Henryk de Wazenrode.

Mikołaj odnotowany został w latach 1300–1309 w Ziębicach (też jako raj-

ca), a w latach 1310–1336 we Wrocławiu. Jego bracia występowali już wy-

łącznie we Wrocławiu. Wszyscy trzej należeli do tamtejszej elity władzy. Mi-

kołaj był rajcą w 1310, 1314, 1322, 1330, a ławnikiem w 1312 i 1313 r.,

zmarł w 1336 r. Konrad był rajcą w 1312, 1316, 1320, 1324, 1328, 1332,

1337 i 1342 r., ławnikiem w 1321, 1322, 1325, 1327, 1329, 1333, 1334,

1336 i 1338 r., zmarł w 1347 r. Henryk był rajcą w 1319, 1325, 1336, 1344

i 1348 r., a ławnikiem w 1323, 1324, 1326, 1330, 1331, 1332, 1337, 1339,

1342 i 1343 r. Ich krewnymi byli też zapewne wspomniany już Tammo, ka-

nonik lubuski i wrocławski w 1320 r., zmarły przed 1327 r., Jan (syn Werne-

ra), przeor klasztoru henrykowskiego w 1321 r. (może bracia), Gobelo i jego

żona Katarzyna w 1338 r., Adam i jego żona Katarzyna w 1351 r., Pecz-

co w 1355 r., Paweł, scholastyk kolegiaty św. Krzyża we Wrocławiu w 1360

r. (może tożsamy z poprzednim) i Anna, podprzeorysza w klasztorze cyste-

rek w Trzebnicy w 1365 r. (może dzieci Mikołaja, Konrada lub Henryka).

W 1351 r. Henryk de Watzinrod został odnotowany jako proboszcz norber-

tanek w Żukowie koło Gdańska 9 . Był on tym samym pierwszym, znanym ze

źródeł przedstawicielem tej rodziny w państwie krzyżackim.

Pierwsze wzmianki o rodzinie Watzenrode w Toruniu pochodzą z 1369

roku. Z zapisek w najstarszej księdze ławniczej Starego Miasta wynika, że

7 L. A. Birkenmajer, op. cit., s. 15.

8 T. Jurek, Obce rycerstwo na Śląsku , Poznań 1996, s. 269.

9 L. A. Birkenmajer, op. cit., s. 6–21.

Krzysztof Mikulski

mieszkało wówczas w Toruniu trzech braci: Fryderyk, Albrecht i Jan 10 . Ra-

czej nie byli oni obywatelami miasta w pierwszym pokoleniu, musiał za-

mieszkać tu już ich ojciec. Brak jakichkolwiek bezpośrednich przesłanek do

wiązania ich z ziębicko-wrocławską gałęzią tej rodziny 11 . Przede wszystkim

nie „pasują” imiona toruńskich i śląskich Watzenrodów, a z dalszych dzie-

jów tej rodziny w Toruniu wynika, że imiona były tam dość konsekwentnie

dziedziczone w linii męskiej (czterech Fryderyków, dwóch Albrechtów). Co

więcej, pierwsi Watzenrodowie byli związani w bliżej nieokreślony sposób

(raczej powinowactwa niż interesy) z przedstawicielami rodzin Wenke (po-

chodzili z Soest) 12 i Weise (pochodzili z Dortmundu) 13 . Dlatego też trzeba

brać pod uwagę możliwość ich bezpośredniej imigracji z Westfalii lub z He-

sji w 1. poł. XIV w.

Nieznany z imienia przodek toruńskiej gałęzi tej rodziny mógł mieć

na imię Fryderyk – imię to pojawia się potem systematycznie w kolejnych

czterech pokoleniach Watzenrodów. Jest wielce prawdopodobne, że był on

ożeniony z nieznaną z imienia siostrą Mikołaja Wenke, może córką Paw-

ła 14 . Taka koligacja tłumaczyłaby wysoką pozycję majątkową trzech synów

owego Fryderyka i Wenkówny w 2. poł. XIV w. Na tego typu koligację

między Watzenrodami i Wenkami wskazuje wspólne posiadanie dwóch ka-

mienic przy Rynku i kolejnej przy ul. Szkolnej (dziś Łazienna 9). Połowę ka-

mienicy przy Rynku nr 36 posiadał wraz z Watzenrodami Gerlach Wenke,

10 Liber scabinorum , nr 13, 16.

11 W starszej literaturze przyjmuje się ten kierunek migracji Watzenrodów jako pewnik,

bez żadnych jednak dowodów czy przesłanek – K.-O. Ahnsehl, op. cit., s. 126–127: uznaje ślą-

skie korzenie Watzenrodów za pewnik, dodając do tego jako dowód posiadanie przez przedstawi-

cieli tej rodziny rent we Wrocławiu. Oczywiście dowód ten jest chybiony – większość bogatych

kupców toruńskich inwestowała w 1 poł. XV w. w zakup rent we Wrocławiu – zob. K. Kopiń-

ski, Gospodarcze i społeczne kontakty Torunia z Wrocławiem w późnym średniowieczu , Toruń 2005,

passim (szczególnie tab. 15, s. 261–276. Chociaż i ten autor uznaje przenosiny Watzenrodów

z Wrocławia do Torunia za fakt bezsporny i wskazuje na znaczenie „śląskiego” pochodzenia Wat-

zenrodów i Koperników przy skojarzeniu małżeństwa rodziców wielkiego astronoma i objęciu

przez niego scholasterii przy kolegiacie św. Krzyża we Wrocławiu (s. 198).

12 Liber scabinorum , nr 133.

13 Liber scabinorum , nr 13, 34, 42, 133.

Powiązania rodzinne Wenków w I poł. XIV w. są trudne do odtworzenia. Zapewne

Jan, rajca z 1312 r. miał dwóch synów: Jana i Pawła. Dziećmi tego pierwszego mogli być: Ger-

lach, Jan, Elżbieta i Małgorzata, a drugiego Mikołaj i nieznana z imienia żona Fryderyka I Wat-

zenrode.

Dzieje toruńskiej rodziny Watzenrode w XIV–XVI w.

obok którego mieszkali też jego siostrzeńcy – synowie Eberharda Palsata 15 .

Jeden z nich, Lutke Palsat mieszkał z kolei w 1398 r. w drugim domu, który

był współwłasnością Watzenrodów – przy Rynku nr 16 16 . W 1394 r. miesz-

kał tam też Radeke Wenke (nazwany chyba błędnie Lanke), kolejny przed-

stawiciel tej rodziny 17 . Wreszcie dom przy ul. Szkolnej należał do Mikoła-

ja Wenke 18 , a potem wdowy po nim 19 . Udziały w nim miał też Albrecht (I)

Watzenrode 20 , a potem jego zięć Jan Warschaw 21 . Watzenrodowie byli więc

spowinowaceni z Wenkami tak silnie, że musiało to być wynikiem koligacji

zawartej o jedno pokolenie wcześniej. Gerlach i Mikołaj Wenkowie byli chy-

ba tylko braćmi stryjecznymi, a Mikołaj nie miał może potomstwa, co tłu-

maczyłoby tak znaczącą pozycję Watzenrodów – w dwóch kamienicach przy

Rynku byli właścicielami ich połowy, w domu przy Szkolnej Albrecht miał

¼ domu, przekazaną przez potencjalnego wuja Mikołaja Wenke w 1384 r.

W latach 1369–1384 bracia Watzenrode rozliczali dług, jaki mieli

u Elżbiety Wise (Wyzinne). W 1369 r. pożyczyli od niej 250 grzywien 22 .

W 1375 r. oddali z tych pieniędzy 50 grzywien, w 1377 r. – 50 grzywien,

w 1378 r. – 20 grzywien, w 1380 r. – 10, w 1381 – 20, wreszcie w 1382 r.

resztę tej sumy – 100 grzywien 23 . Zastanawiająca jest skrupulatność, z jaką

w księdze ławniczej odnotowywano każdą spłatę tej sumy. W 1375 r. od-

kupili też dobra od innego przedstawiciela tej rodziny – Hanneke Wyze 24 .

Wreszcie w 1384 r. Mikołaj Wenke oddał za długi swojej swegir (raczej te-

ściowej niż szwagierce) ¾ domu przy ul. Szkolnej, a Albrechtowi Watzenrode

– ¼ tego domu 25 .

Watzenrodowie byli też aktywnymi kupcami, którzy brali udział w han-

dlu z Flandrią. W latach1362/1363 r. bracia wywieźli tam 42 sztuki wosku,

Księgi szosu i wykazy obciążeń mieszkańców Starego Miasta Torunia z lat 1394–1435 ,

wyd. K. Mikulski, J. Tandecki, A. Czacharowski, Toruń 2002, s. 43.

16 Ibidem, s. 106.

17 Ibidem, s. 26, 118 (w 1398 r. odnotowany jako mieszkaniec domu przy ul. Szerokiej,

ale obok Gotke Frauendorfa, z którym mieszkał razem przy Rynku nr 16 w 1394 r).

Liber scabinorum , nr 133 (1385).

19 Księgi szosu , s. 57 (domina Wenkynne w 1394 r.).

20 Liber scabinorum , nr 133 (1385).

21 Ibidem, nr 647. Dom ten sprzedali w imieniu dzieci Warschawa Bertram i Girke von

Allen oraz Albrecht Watzenrode w 1419 r. (ibidem, nr 1420).

Ibidem, nr 13.

23 Ibidem, nr 42, 57, 58, 67, 81, 83, 93.

24 Ibidem, nr 34.

25 Ibidem, nr 133.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: