Bocheński J. Udział wyobraźni w życiu duchowym.pdf

UDZIAŁ WYOBRAŻEŃ W ŻYCIU DUCHOWYM

Józef Bocheński

W dziele naszego uświęcenia, w naszym pochodzie do Boga rolę zasadniczą i rozstrzygającą odgrywa

On sam i nadprzyrodzone środki, jakich nam dostarcza. Pierwszym zatem obowiązkiem chrześcijanina

pod tym względem jest pokorna modlitwa o łaskę Bożą i korzystanie z jej źródeł, ze Sakramentów św.

Ale łaska nie znosi natury. Życie nadprzyrodzone rozwija się tak, że w niczym nie umniejsza znaczenia

czynników przyrodzonych. W szczególności całe życie psychiczne człowieka dążącego pod wpływem

łaski do doskonałości podlega zupełnie tym samym prawom psychologicznym, jakie rządzą wszelkimi

w ogóle ludzkimi poczynaniami. Każdy zatem, kto chce swoim życiem świadomie kierować, powinien

te prawa znać i wiedzieć, jak ma postępować, by nieubłaganą ich konieczność wykorzystać dla

swojego dobra duchowego.

W dynamice życia psychicznego ogromną rolę odgrywają wyobrażenia czyli naoczne przedstawienia

rzeczy zmysłowych, konkretnych, ale których w danej chwili zewnętrznymi zmysłami nie

spostrzegamy. Im to poświęcimy parę słów, a nie mogąc poruszyć wszystkich zagadnień z nimi

związanych, zajmiemy się tylko niektórymi zasadniczymi prawami z tego zakresu. Te prawa

sformułowała i wyświetliła dopiero nowoczesna psychologia doświadczalna — ale znane były już od

dawna: na nich to właśnie opiera się w dużej mierze odwieczna ascetyka chrześcijańska.

Istnieją dwa takie prawa:

1. Każde wyobrażenie dąży do uzewnętrznienia się i to z tym większą siłą, im jest jaśniejsze i

mocniejsze.

2. Dążność wyobrażenia do uzewnętrznienia się może skutecznie zahamować zazwyczaj tylko inne

wyobrażenie, o tendencji przeciwnej.

1. KAŻDE WYOBRAŻENIE DĄŻY DO UZEWNĘTRZNIENIA SIĘ I TO Z TYM WIĘKSZĄ

SIŁĄ, IM JEST JAŚNIEJSZE I MOCNIEJSZE.

Pierwsze z tych praw jest szczegółowym zastosowaniem innego, ogólniejszego prawa, głoszącego, że

każdy czynnik psychiczny stara się niejako rozlać po całym psychofizjologicznym organizmie

człowieka, wywołując wszędzie odpowiadające mu zjawisko. Dowodzić jego prawdziwości nie

potrzeba, bo niema prawie zdarzenia w naszym życiu duchowym, które by go nie potwierdzało.

(każdy czynnik psychiczny stara się niejako rozlać po całym

psychofizjologicznym organizmie człowieka)

S t r o n a | 2

Weźmy np. wpływ otoczenia: „z kim przestajesz, takim się stajesz”. Na czym ono polega? Oto na

ustawicznym podawaniu określonych wyobrażeń, które wsiąkając niejako w duszę człowieka dążą do

uzewnętrznienia się, tj. do takich samych czynów, jakie przedstawiają. Weźmy pokusę: polega ona

prawie zawsze na obecności silnego wyobrażenia grzesznej czynności, ciągnącego nas do wykonania

jej. Weźmy tęsknotę za krajem: wyobrażenie znanej okolicy, rodzinnej mowy, bliskich twarzy itd.

wywołuje w nas skłonność do zobaczenia ich znowu. I nic dziwnego wobec tego, że górale więcej

zazwyczaj tęsknią do ojczyzny niż mieszkańcy równin: wyobrażenie, jakie w duszy noszą jest

wyraźniejsze, mocniejsze, a więc i silniej działa. Takich przykładów można by podać znacznie więcej

— każdy zresztą zna ich cały szereg z własnego doświadczenia.

Z faktu, że wyobrażenia prowadzą do czynów, wynikają dla każdego, kto chce swoim życiem w

określony sposób kierować, a więc przede wszystkim dla tych, którzy mają Boga za cel ostateczny,

dwa wnioski praktyczne ogromnej doniosłości.

(wyobrażenia prowadzą do czynów)

a) Po pierwsze, należy unikać tworzenia się wyobrażeń prowadzących do czynów przeciwnych

naszemu celowi. Rzecz jest oczywista: skoro każde wyobrażenie: to skłonność do jakiegoś czynu, po

co mieć wyobrażenia, które ciągnąć nas będą na manowce? Otóż wyobrażenia, powstają przez

spostrzeżenia, a więc przez to co widzimy, słyszymy itd. a zyskują na sile, gdy przywołujemy je na pa-

mięć, czyli gdy o nich „myślimy” (wyrażenie jest właściwie nieścisłe, bo „myślenie” nie odnosi się do

wyobrażeń, ale do pojęć). Stąd koniecznie trzeba usunąć te spostrzeżenia, które dostarczają

grzesznych, pobudzających namiętności, albo przeciwnych wierze wyobrażeń. Kto sądzi, że potrafi

pozostać czystym albo wierzącym, wśród ustawicznych spostrzeżeń przeciwnych czystości lub wierze,

ten łudzi się: mechanizm psychiczny człowieka podlega fatalnym prawom, które działają zawsze i

wszędzie; wola może nad czynami zapanować tyko o tyle, o ile będzie umiała zapewnić sobie

wykonanie swoich zamiarów zgodnie z tymi prawami. I najsilniejszy nawet człowiek ulegnie

wpływowi złych wyobrażeń, jeśli pozwoli na ich tworzenie się i będzie je dobrowolnie przechowywał

w pamięci.

(unikać tworzenia się wyobrażeń prowadzących do czynów przeciwnych

naszemu celowi)

Cały szereg przepisów Kościoła opiera się na tym — między innymi tak nielubiany zakaz czytania złych

książek. Wielu chrześcijan sądzi, że to im ubliża, bo traktuje ich jako dzieci. Nic podobnego.

Oczywiście, że dzieci wymagają szczególniejszej ochrony przed złymi spostrzeżeniami, ale najbardziej

nawet dojrzały człowiek i najgłębszy nawet teolog jest zawsze tylko człowiekiem i podlega prawom

psychologicznym.

b) Po drugie, należy tworzyć wyobrażenia prowadzące do czynów celowych. I ten wniosek jest

oczywisty: jeśli wyobrażenia prowadzą do czynów, trzeba mieć takie wyobrażenia, jakich nam

potrzeba do danego rodzaju czynów. Staje się on jeszcze jaśniejszy, jeśli weźmiemy pod uwagę, że

wola nie ma bezpośredniego wpływu na działalność mięśni, ale tylko na wyobrażenia, za pomocą

S t r o n a | 3

których nimi kieruje. Istnieją zaburzenia psychiczne, w których i wola działa bez zarzutu, i mięśnie

wraz z nerwami ruchomymi są w porządku, a jednak ruch jest niemożliwy: brak wyobrażeń

pośredniczących między wolą a nerwami. Zdarza się to szczególnie często w organach głosowych:

chory wie doskonale co chce powiedzieć, potrafi to nawet nieraz napisać — ale wymówić nie jest w

stanie, choć jego organom głosowym nic nie brakuje (Afazja motoryczna).

(wola nie ma bezpośredniego wpływu na działalność mięśni, ale tylko na

wyobrażenia, za pomocą których mięśniami kieruje,

- dlatego -

należy tworzyć wyobrażenia prowadzące do czynów celowych)

W podobnym położeniu do takiego „afatyka” znajduje się człowiek, który ma najlepsze chęci do pracy

nad sobą, do takiego czy innego uczynku miłosierdzia, względnie innej celowej czynności— a któremu

brak odpowiednio silnych wyobrażeń. Oczywiście, że jeśli jest psychicznie zdrów, jakieś wyobrażenie

zawsze mieć będzie — ale jeśli nie dołożył starań, by je odpowiednio przygotować i wzmocnić, będzie

ono tak słabe, że na energiczniejszą i wytrwalszą pracę nie pozwoli. Owe „dobre chęci” którymi

przysłowie piekło brukuje, znajdą tu zastosowanie.

(Nic nie zdziała ten, kto ma najlepsze chęci do pracy nad sobą, a któremu

brak odpowiednio silnych wyobrażeń)

Trzeba więc tworzyć i wzmacniać dobre wyobrażenia. W jaki sposób? Przez spostrzeżenia i myślenie o

nich. I jedno i drugie jest już od wieków praktykowane w Kościele. Spostrzeżenia prowadzące do

celowych czynów daje on nam przede wszystkim w żywotach Chrystusa Pana i Świętych, z których

każdy w swoim rodzaju, ale każdy w niezwykły sposób dostarczyli potomności przykładów czynów,

wynikłych z trafnego rozważania tego co celowe, a przeprowadzonych z niespotykaną nigdzie indziej

stanowczością i konsekwencją. Zatem: czytajmy życiorysy Świętych; one dostarczą nam potrzebnych,

celowych wyobrażeń.

(Dobre wyobrażenia powstają i są wzmacniane przez dobre spostrzeżenia

i ciągłe myślenie o nich, np. dobre przykłady ludzi stanowczych

i konsekwentnych)

Jeśli chodzi o wzmacnianie już posiadanych obrazów, o odnawianie ich w pamięci i przystosowywanie

do swojego stanu, położenia i okoliczności, istnieje na to inny środek, łatwy, ale niezawodny: jak

najwięcej o nich myśleć. A że tu chodzi o rzecz kapitalną, o samo kierowanie naszym życiem do

ostatecznego celu, nie wystarczy myśleć o tych wyobrażeniach przelotnie, mimochodem: trzeba im

poświęcić osobną chwilę, którą nazywamy chwilą rozmyślania. I to Kościół już dawno wszystkim

S t r o n a | 4

wiernym zalecał, a obecnie kapłanom i zakonnikom wprost nakazuje. Jeśli inni wierni nawet i dzisiaj

nie mają kanonicznego obowiązku codziennego rozmyślania, mają pod tym względem coś, co by

można nazwać obowiązkiem psychologicznym: bez rozmyślania nie możemy mieć mocnych celowych

wyobrażeń, a bez nich nie ma mowy o świadomym kierowaniu swoim losem. Strumień wyobrażeń

popłynie na oślep i na oślep pociągnie za sobą nasze życie.

(bez codziennego rozmyślania nie możemy mieć mocnych celowych

wyobrażeń, a bez nich nie ma mowy o świadomym kierowaniu swoim losem)

Dwa wnioski wypływają zatem z pierwszego prawa: negatywny: musimy unikać tworzenia się złych

wyobrażeń i myślenia o nich — i pozytywny: winniśmy się starać o dobre wyobrażenia i codziennie je

w pamięci odświeżać. Dobre środowisko, dobra lektura i rozmyślanie narzucają się nam jako

konieczność.

(Wnioski: 1. unikać tworzenia się złych wyobrażeń i myślenia o nich;

2. starać o dobre wyobrażenia i codziennie je w pamięci odświeżać)

2. DĄŻNOŚĆ WYOBRAŻENIA DO WCIELENIA SIĘ W ŻYCIE MOŻE SKUTECZNIE

ZAHAMOWAĆ

ZAZWYCZAJ

TYLKO

INNE

WYOBRAŻENIE,

TENDENCJI

PRZECIWNEJ.

Te wnioski znajdą potwierdzenie w tym, co wynika z drugiego przytoczonego przez nas prawa:

działanie jednego wyobrażenia może skutecznie zahamować zazwyczaj tylko inne wyobrażenie o

tendencji przeciwnej. U zwierząt jest to nawet jedyny czynnik, który tu rolę odgrywa. Jeśli istnieje

tylko jedno wyobrażenie, narzuca się bezwzględnie i przechodzi w czyn: tak np. spotęgowane przez

strach wyobrażenie pożarcia przez węża każe myszy skakać mu w paszczę. Tak osoba wychodząca z

katalepsji, w chwili gdy wola nie działa jeszcze, a innych wyobrażeń także nie ma, wykonuje bez

wahania pierwszy ruch, jaki koło siebie spostrzeże. Jeśli jest kilka wyobrażeń o sprzecznej tendencji,

dochodzi do walki między nimi, a jeśli siła ich jest mniej więcej równa, walka staje się nieraz i na

zewnątrz widoczna: tak np. młody, jeszcze nie zupełnie wytresowany psiak wije się i skowycze, gdy

mu położymy przed nosem kość z zakazem ruszania jej: obraz smacznej kości walczy z obrazem

spodziewanego za nieposłuszeństwo bicia.

(działanie jednego wyobrażenia może skutecznie zahamować zazwyczaj

tylko inne wyobrażenie o tendencji przeciwnej)

U ludzi jest o tyle inaczej, że posiadamy wolę, której nie mają zwierzęta i ta wola może wpływać na

wyobrażenia. Ale jej wpływ bezpośredni jest bardzo nikły: niższa, zwierzęca część naszego psychizmu

S t r o n a | 5

przeciwstawia mu się z całej siły i dąży do urzeczywistnienia własnego rozwoju. Stąd św. Tomasz z

Akwinu uczy za Arystotelesem, że wola ma nad wyobrażeniami a przez nie i nad uczuciami tylko

„polityczną” a nie „absolutną” władzę: musi z nimi politykować, aby postawić na swoim.

(Wpływ woli na wyobrażenia jest bardzo nikły

dlatego

wola musi z wyobrażeniami pertraktować, aby postawić na swoim)

Ta polityka pertraktacji będzie przede wszystkim polegała na tworzeniu i wzmacnianiu kapitału takich

wyobrażeń, które by można w razie potrzeby przeciwstawić wyobrażeniom szkodliwym dla celu, a

gwałtownie prącym do czynu. Mając ich pod dostatkiem, wola może być pewna wygranej w chwili

walki: wyobrażenia sprowadzone przez nią do świadomości sparaliżują siłę pokusy, a wówczas wola

sama zadecyduje o czynie.

(polityka pertraktacji polegała na tworzeniu i wzmacnianiu kapitału dobrych

wyobrażeń)

Wyobrażenia o które chodzi mogą być dwojakiego rodzaju: negatywne i pozytywne. Negatywnymi

nazywamy te, które przedstawiają złe, odrażające skutki danego bezcelowego czynu. Wszyscy znają

przykład takiego wyobrażenia podany przez niemieckiego filozofa Kanta: pijak, którego silne

wyobrażenie kieliszka wódki ciągnie do szynku, powstrzyma się i nie wejdzie, jeśli będzie miał mocne

przeświadczenie, że zaraz po wyjściu z pijatyki powieszą go na stojącej przed drzwiami szubienicy, tj.

jeśli będzie miał dość mocne wyobrażenie tej grożącej mu katastrofy. Na tym polega odstraszające

znaczenie kary i dlatego konieczne są obok kar leczących moralność przestępcy, także kary

odstraszające od zbrodni. Wynika z tej zasady również celowość istnienia piekła: oczywiście, że nie

powinniśmy powstrzymywać się od złego tylko dlatego, aby uniknąć kary piekielnej

—

ale

świadomość jej istnienia jest dla nas cenną pomocą w walce ze złymi wyobrażeniami.

(mocne wyobrażenie grożącej katastrofy)

Jeszcze ważniejsze od tych wyobrażeń negatywnych są wyobrażenia pozytywne, przedstawiające

nam cel naszego życia, piękno tego celu, jego godność, szczęście z nim związane itd. Działają one w

ten sam sposób jak negatywne, przez wypieranie nieporządnych, bo przeciwnych celowi wyobrażeń,

ale przedstawiając dobro a nie zło, mają wznioślejszy charakter i szlachetniejszy wpływ na duszę.

Chociaż więc i negatywnymi wyobrażeniami nie należy pogardzać, powinniśmy się starać przede

wszystkim o silne i wyraźne wyobrażenia pozytywne, i te w chwili trudności duchowych

przeciwstawiać wyobrażeniom ciągnącym nas do grzechu.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: