Mikulski K., Dzieje toruńskiej rodziny Watzenrode w XIV–XVI w.pdf
(
303 KB
)
Pobierz
Artykuły
KLIO. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym
PL ISSN 1643-8191, t. 20 (1) 2012, s. 69–110
Krzysztof Mikulski
(Toruń)
Dzieje toruńskiej rodziny Watzenrode w XIV–XVI w.
◆
W
atzenrodowie byli związani z Toruniem zapewne od 1. poł. XIV w.
W starszej historiografi i rodzinę Watzenrode wywodzono z Hesji
(okolice Fuldy), z Nadrenii-Palatynatu (góry Eifel), skąd w XIII
wieku jej przedstawiciele mieli wywędrować na Śląsk, a stamtąd do Toru-
nia, lub z samego Śląska
1
. Już Georg Bender wskazywał na możliwość wywo-
dzenia nazwiska tej rodziny od pustkowia „Watzenrode”, części wsi Wahlen
(dziś w granicach miasta Kirtorf, powiat ziemski Vogelsberg, Hesja)
2
, albo
od Wazerath nad rzeką Prüm (Nadrenia-Palatynat, powiat ziemski Bitburg),
którą to nazwę zapisano w 1445 r. jako Watzenrode, w 1489 r. jako Watzen-
roet i w 1570 r. jako Watzenradt. Co prawda ta druga miejscowość znana jest
ze źródeł dopiero XV-wiecznych, ale jej nazwa sugeruje, że mogła powstać
już w X w.
3
Jest więc wielce prawdopodobne, że nazwisko późniejszej ziębic-
1
Z górnej Hesji wywodził tę rodzinę J. Wasiutyński,
Kopernik twórca nowego nieba
, War-
szawa 1938, s. 8; podważając jednocześnie tezę Birkenmajera o związkach tej mieszczańskiej ro-
dziny z rycerskim rodem Wierzbnów.
2
L. Reichardt,
Siedlungsnamen der Kreise Gießen, Alsfeld und Lauterbach in Hessen
, „Göp-
pinger Arbeiten zur Germanistik”, Bd. 86, 1973, s. 385–385:
Hessisches Urkundenbuch
. 1. Abt.:
Urkundenbuch der Deutschordensballei Hessen
, Band 1:
1207–1299
, hrsg. v. A. Wyss, Marburg
1879, nr 151, 164 (informacje o miejscowości z 1258 r. –
Watzenrode
i z 1260 r. –
Wazenrode
).
Ważnym elementem tych informacji jest przynależność wsi do zakonu krzyżackiego. Pozwala
ona na postawienie tezy o bezpośredniej emigracji rodziny z Hesji do Prus.
3
Za pochodzeniem rodziny z tej miejscowości opowiedział się ostatecznie pierwszy z po-
szukujących gniazda rodziny G. Bender,
Archivalische Beiträge zur Familien-Geschichte des Nico-
69
Krzysztof Mikulski
ko-wrocławskiej i toruńskiej rodziny Watzenrode mogło pochodzić od jed-
nej z tych miejscowości. Przodkowie Watzenrodów mogli osiąść w jednym
z pobliskich miast nadreńskich lub westfalskich, które były największym re-
zerwuarem kolonistów niemieckich udających się na wschód. Większość ro-
dzin patrycjuszowskich średniowiecznego Torunia pochodziła z dwóch miast
westfalskich, położonych przy tzw. Hellwegu: Soest i Dortmundu
4
. Możliwe
są też dwa inne warianty dotarcia tej rodziny do Prus – pierwszy z nich za-
kłada, że trafi li najpierw na Śląsk – do Ziębic i Wrocławia, a stamtąd dopie-
ro do Torunia. Trzeba też brać pod uwagę wariant, że rodzina trafi ła do Prus
bezpośrednio z Westfalii lub baliwatu krzyżackiego w Hesji. Birkenmajer
wyprowadzał Watzenrodów od rycerskiego i słowiańskiego rodu Wierzbnów,
właścicieli Pszenna (niem. Weißelrode, dziś wieś w pobliżu Świdnicy), ale
poza pewnym podobieństwem w brzmieniu nazw (Weißelrode = Weisinrode,
Watzenrode), nic obu rodzin ze sobą nie łączyło
5
. Koronnym dowodem tego
związku miało być dziedziczne posiadanie przez panów z Wierzbnej scho-
lasterii kolegiaty św. Krzyża we Wrocławiu, którą objął następnie – nieja-
ko korzystając z praw dziedzicznych po matce – Mikołaj Kopernik. Tezy tej
oczywiście nie da się utrzymać. Rycerski ród panów z Wierzbnej doczekał się
nowoczesnej monografi i, która nie pozostawia żadnych wątpliwości co do
fałszywości tezy Birkenmajera. Wierzbnowie byli zapewne odnogą rycerskie-
go rodu Lisów, ale pieczętowali się innym herbem, przyjętym już na Śląsku,
główną ich siedzibą była Wierzbna, a Pszenno było co prawda jedną z waż-
niejszych posiadłości w tym kluczu, ale nigdy nie posłużyło za nazwisko dla
członków tej rodziny
6
. Można też rozważyć inną możliwość – Watzenrodo-
wie pochodzili z Pszenna, ale byli pochodzenia plebejskiego, wywodzącą się
np. z rodziny tamtejszych sołtysów. Sam Birkenmajer twierdził, że
Tammo de
Watzenrode
, kanonik lubuski i wrocławski z 1320 i 1327 r. (ale w tym ostat-
nim wspomniany jako
quondam
) jest tożsamy z
Tammo
Qwas
em – również
laus Coppernicus
, „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins”, H. 3, 1881, s. 64–65, a za nim Le-
opold Prowe (L. Prowe,
Nicolaus Coppericus
, Bd. 1, Tl. 1, Berlin 1883, s. 57). Nie kojarzył on
jeszcze toruńskiej gałęzi rodziny ze Śląskiem, wywodził ją z Nadrenii poprzez miasta westfalskie.
4
Por. K.-O. Ahnsehl,
orns Seehandel und Kaufmannschaft um 1370
, Marburg–Lahn
1961, s. 115–116, 120 – z Soest pochodziły 23 rodziny patrycjatu toruńskiego, 19 z Dortmun-
du. Wśród wspomnianych tam rodzin Ahnsehl nie wymienił jednak Watzenrodów.
5
L. A. Birkenmajer,
Stromata copernicana. Studja, poszukiwania i materjały biografi czne
,
Kraków 1924, s. 21–22.
6
M. Jurek,
Panowie z Wierzbnej
, Kraków 2006, passim.
70
Dzieje toruńskiej rodziny Watzenrode w XIV–XVI w.
kanonikiem wrocławskim z 1330 r.
7
Również to utożsamienie jest absolut-
nie błędne. Kanonik Tammo Quas pochodził z rycerskiej rodziny właścicieli
Starego Namysłowa, a samo imię Tammo było w tej rodzinie przekazywane
z pokolenia na pokolenie. Nie było to też imię rzadkie, powtarzało się dość
często w rodzinach rycerstwa i mieszczaństwa śląskiego. Nie do utrzyma-
nia jest też teza Birkenmajera o polskim pochodzeniu tej rodziny – zgodnie
z ustaleniami Tomasza Jurka rodzina rycerska „Quas” pochodziła dowodnie
z Miśni
8
. W związku z powyższym tezę o pierwotnych śląskich i słowiańskich
korzeniach rodziny Watzenrode należy zdecydowanie odrzucić. Rodzina ta,
podobnie jak większość bogatych rodzin mieszczańskich na Śląsku, przyby-
ła tam zapewne z Niemiec.
Pierwszym przedstawicielem tej rodziny na Śląsku był Werner
de Waz-
cinrode
, odnotowany w latach 1291–1295 jako mieszkaniec i rajca w śląskich
Ziębicach. Jego synami byli bracia Mikołaj, Konrad i Henryk
de Wazenrode.
Mikołaj odnotowany został w latach 1300–1309 w Ziębicach (też jako raj-
ca), a w latach 1310–1336 we Wrocławiu. Jego bracia występowali już wy-
łącznie we Wrocławiu. Wszyscy trzej należeli do tamtejszej elity władzy. Mi-
kołaj był rajcą w 1310, 1314, 1322, 1330, a ławnikiem w 1312 i 1313 r.,
zmarł w 1336 r. Konrad był rajcą w 1312, 1316, 1320, 1324, 1328, 1332,
1337 i 1342 r., ławnikiem w 1321, 1322, 1325, 1327, 1329, 1333, 1334,
1336 i 1338 r., zmarł w 1347 r. Henryk był rajcą w 1319, 1325, 1336, 1344
i 1348 r., a ławnikiem w 1323, 1324, 1326, 1330, 1331, 1332, 1337, 1339,
1342 i 1343 r. Ich krewnymi byli też zapewne wspomniany już Tammo, ka-
nonik lubuski i wrocławski w 1320 r., zmarły przed 1327 r., Jan (syn Werne-
ra), przeor klasztoru henrykowskiego w 1321 r. (może bracia), Gobelo i jego
żona Katarzyna w 1338 r., Adam i jego żona Katarzyna w 1351 r., Pecz-
co w 1355 r., Paweł, scholastyk kolegiaty św. Krzyża we Wrocławiu w 1360
r. (może tożsamy z poprzednim) i Anna, podprzeorysza w klasztorze cyste-
rek w Trzebnicy w 1365 r. (może dzieci Mikołaja, Konrada lub Henryka).
W 1351 r. Henryk
de Watzinrod
został odnotowany jako proboszcz norber-
tanek w Żukowie koło Gdańska
9
. Był on tym samym pierwszym, znanym ze
źródeł przedstawicielem tej rodziny w państwie krzyżackim.
Pierwsze wzmianki o rodzinie Watzenrode w Toruniu pochodzą z 1369
roku. Z zapisek w najstarszej księdze ławniczej Starego Miasta wynika, że
7
L. A. Birkenmajer, op. cit.,
s. 15.
8
T. Jurek,
Obce rycerstwo na Śląsku
, Poznań 1996, s. 269.
9
L. A. Birkenmajer, op. cit., s. 6–21.
71
Krzysztof Mikulski
mieszkało wówczas w Toruniu trzech braci: Fryderyk, Albrecht i Jan
10
. Ra-
czej nie byli oni obywatelami miasta w pierwszym pokoleniu, musiał za-
mieszkać tu już ich ojciec. Brak jakichkolwiek bezpośrednich przesłanek do
wiązania ich z ziębicko-wrocławską gałęzią tej rodziny
11
. Przede wszystkim
nie „pasują” imiona toruńskich i śląskich Watzenrodów, a z dalszych dzie-
jów tej rodziny w Toruniu wynika, że imiona były tam dość konsekwentnie
dziedziczone w linii męskiej (czterech Fryderyków, dwóch Albrechtów). Co
więcej, pierwsi Watzenrodowie byli związani w bliżej nieokreślony sposób
(raczej powinowactwa niż interesy) z przedstawicielami rodzin Wenke (po-
chodzili z Soest)
12
i Weise (pochodzili z Dortmundu)
13
. Dlatego też trzeba
brać pod uwagę możliwość ich bezpośredniej imigracji z Westfalii lub z He-
sji w 1. poł. XIV w.
Nieznany z imienia przodek toruńskiej gałęzi tej rodziny mógł mieć
na imię Fryderyk – imię to pojawia się potem systematycznie w kolejnych
czterech pokoleniach Watzenrodów. Jest wielce prawdopodobne, że był on
ożeniony z nieznaną z imienia siostrą Mikołaja Wenke, może córką Paw-
ła
14
. Taka koligacja tłumaczyłaby wysoką pozycję majątkową trzech synów
owego Fryderyka i Wenkówny w 2. poł. XIV w. Na tego typu koligację
między Watzenrodami i Wenkami wskazuje wspólne posiadanie dwóch ka-
mienic przy Rynku i kolejnej przy ul. Szkolnej (dziś Łazienna 9). Połowę ka-
mienicy przy Rynku nr 36 posiadał wraz z Watzenrodami Gerlach Wenke,
10
Liber scabinorum
, nr 13, 16.
11
W starszej literaturze przyjmuje się ten kierunek migracji Watzenrodów jako pewnik,
bez żadnych jednak dowodów czy przesłanek – K.-O. Ahnsehl, op. cit., s. 126–127: uznaje ślą-
skie korzenie Watzenrodów za pewnik, dodając do tego jako dowód posiadanie przez przedstawi-
cieli tej rodziny rent we Wrocławiu. Oczywiście dowód ten jest chybiony – większość bogatych
kupców toruńskich inwestowała w 1 poł. XV w. w zakup rent we Wrocławiu – zob. K. Kopiń-
ski,
Gospodarcze i społeczne kontakty Torunia z Wrocławiem
w późnym średniowieczu
, Toruń 2005,
passim (szczególnie tab. 15, s. 261–276. Chociaż i ten autor uznaje przenosiny Watzenrodów
z Wrocławia do Torunia za fakt bezsporny i wskazuje na znaczenie „śląskiego” pochodzenia Wat-
zenrodów i Koperników przy skojarzeniu małżeństwa rodziców wielkiego astronoma i objęciu
przez niego scholasterii przy kolegiacie św. Krzyża we Wrocławiu (s. 198).
12
Liber scabinorum
, nr 133.
13
Liber scabinorum
, nr 13, 34, 42, 133.
14
Powiązania rodzinne Wenków w I poł. XIV w. są trudne do odtworzenia. Zapewne
Jan, rajca z 1312 r. miał dwóch synów: Jana i Pawła. Dziećmi tego pierwszego mogli być: Ger-
lach, Jan, Elżbieta i Małgorzata, a drugiego Mikołaj i nieznana z imienia żona Fryderyka I Wat-
zenrode.
72
Dzieje toruńskiej rodziny Watzenrode w XIV–XVI w.
obok którego mieszkali też jego siostrzeńcy – synowie Eberharda Palsata
15
.
Jeden z nich, Lutke Palsat mieszkał z kolei w 1398 r. w drugim domu, który
był współwłasnością Watzenrodów – przy Rynku nr 16
16
. W 1394 r. miesz-
kał tam też Radeke Wenke (nazwany chyba błędnie Lanke), kolejny przed-
stawiciel tej rodziny
17
. Wreszcie dom przy ul. Szkolnej należał do Mikoła-
ja Wenke
18
, a potem wdowy po nim
19
. Udziały w nim miał też Albrecht (I)
Watzenrode
20
, a potem jego zięć Jan Warschaw
21
. Watzenrodowie byli więc
spowinowaceni z Wenkami tak silnie, że musiało to być wynikiem koligacji
zawartej o jedno pokolenie wcześniej. Gerlach i Mikołaj Wenkowie byli chy-
ba tylko braćmi stryjecznymi, a Mikołaj nie miał może potomstwa, co tłu-
maczyłoby tak znaczącą pozycję Watzenrodów – w dwóch kamienicach przy
Rynku byli właścicielami ich połowy, w domu przy Szkolnej Albrecht miał
¼ domu, przekazaną przez potencjalnego wuja Mikołaja Wenke w 1384 r.
W latach 1369–1384 bracia Watzenrode rozliczali dług, jaki mieli
u Elżbiety Wise (Wyzinne). W 1369 r. pożyczyli od niej 250 grzywien
22
.
W 1375 r. oddali z tych pieniędzy 50 grzywien, w 1377 r. – 50 grzywien,
w 1378 r. – 20 grzywien, w 1380 r. – 10, w 1381 – 20, wreszcie w 1382 r.
resztę tej sumy – 100 grzywien
23
. Zastanawiająca jest skrupulatność, z jaką
w księdze ławniczej odnotowywano każdą spłatę tej sumy. W 1375 r. od-
kupili też dobra od innego przedstawiciela tej rodziny – Hanneke Wyze
24
.
Wreszcie w 1384 r. Mikołaj Wenke oddał za długi swojej
swegir
(raczej te-
ściowej niż szwagierce) ¾ domu przy ul. Szkolnej, a Albrechtowi Watzenrode
– ¼ tego domu
25
.
Watzenrodowie byli też aktywnymi kupcami, którzy brali udział w han-
dlu z Flandrią. W latach1362/1363 r. bracia wywieźli tam 42 sztuki wosku,
Księgi szosu i wykazy obciążeń mieszkańców Starego Miasta Torunia z lat 1394–1435
,
wyd. K. Mikulski, J. Tandecki, A. Czacharowski, Toruń 2002, s. 43.
16
Ibidem, s. 106.
17
Ibidem, s. 26, 118 (w 1398 r. odnotowany jako mieszkaniec domu przy ul. Szerokiej,
ale obok Gotke Frauendorfa, z którym mieszkał razem przy Rynku nr 16 w 1394 r).
18
15
Liber scabinorum
, nr 133 (1385).
19
Księgi szosu
, s. 57 (domina Wenkynne w 1394 r.).
20
Liber scabinorum
, nr 133 (1385).
21
Ibidem, nr 647. Dom ten sprzedali w imieniu dzieci Warschawa Bertram i Girke von
Allen oraz Albrecht Watzenrode w 1419 r. (ibidem, nr 1420).
22
Ibidem, nr 13.
23
Ibidem, nr 42, 57, 58, 67, 81, 83, 93.
24
Ibidem, nr 34.
25
Ibidem, nr 133.
73
Plik z chomika:
piotrzachu69
Inne pliki z tego folderu:
Kwiatkowski K., Nowe źródła z kręgu zakonu krzyżackiego dotyczące wojny w latach 1409–1411.pdf
(310 KB)
Szultka Z., Wokół losów szlachty lęborsko-bytowskiej w XVI–XX wieku.pdf
(225 KB)
Krajniak R., Prepozyci krzyżackiej kapituły katedralnej w Chełmży w latach 1266–1457.pdf
(236 KB)
Długokęcki W., Uwagi o genezie i rozwoju wczesnośredniowiecznych Prus do początków XIII wieku.pdf
(1020 KB)
Szultka Z., Natzmerowie - z badań nad zróżnicowaniem politycznym, ekonomicznym i kulturowym przygranicznej szlachty pomorskiej pierwszej połowy XVI wieku.pdf
(207 KB)
Inne foldery tego chomika:
Pliki dostępne do 21.01.2024
! # Wrzucone - sprawdzone i pełne Ebooki #
! # Wrzucone - sprawdzone i pełne Ebooki 2 #
! nowe literatura piekna
& NEW EBOOKS &(1)
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin