7. Jerzy Bartmiński, O aktualnych zadaniach etnolingwistyki.pdf

(564 KB) Pobierz

Etnolingwistyka 28

Lublin 2016

I. Rozprawy i analizy

DOI: 10.17951/et.2016.28.7

Jerzy B a r t m i ń s k i

(Lublin, UMCS)

O aktualnych zadaniach etnolingwistyki

O aktualnych zadaniach etnolingwistyki jako subdyscypliny badawczej

i rocznika o tej nazwie („Etnolingwistyka” 1988–2015) wypowiada się redaktor

naczelny pisma. Uważa, że z dwóch zasad, które u podstaw etnolingwistyki sło-

wiańskiej stawiał Nikita Tołstoj – wymiar ogólnosłowiański i jedność języka

i kultury – aktualność zachowała głównie ta druga zasada, tj. traktowanie

języka jako źródła wiedzy o człowieku i społeczności i podstawy budowania

własnej tożsamości (indywidualnej, narodowej, regionalnej, zawodowej). Pro-

gram lingwistyki kulturowej był realizowany przez redakcję rocznika i autorów

piszących na jego łamach w latach 1988–2015 z nastawieniem na różne gatunki

folkloru, na problemy językowego obrazu świata, w ostatnich numerach pisma –

na studia szczegółowe dotyczące semantyki wybranych konceptów kulturowych

(rodzina,

demokracja, równość, otvetstvennost’

itp.). Tak uprawiane

badania etnoligwistyczne – szukające „kultury w języku”, w semantycznej war-

stwie form językowych – zbliżają etnolingwistykę (zwłaszcza w jej wariancie

kognitywnym) do zachodniej lingwistyki kulturowej. Etnolingwistyka słowiań-

ska traktowana jako lingwistyka kulturowa, obierając za wyróżniony przedmiot

swoich zainteresowań semantykę nazw wartości, ma szanse wejść w partnerski

dialog z zachodnią lingwistyką antropologiczną i wnieść do wspólnych badań

nad wartościami swój oryginalny wkład. Propozycją ram dla takiego dialogu

jest międzynarodowe konwersatorium etnolingwistyczne EUROJOS.

Słowa kluczowe:

lingwistyka kulturowa, kultura w języku,

„Etnolingwistyka”, EUROJOS,

Leksykon aksjologiczny Słowian i ich

sąsiadów,

koncepty kulturowe

Rozszerzona wersja referatu przedstawionego na konferencji „Slawische Ethnolingui-

stik: Methoden, Ergebisse, Perspektive”, zorganizowanej przez Instytut Slawistyki Uni-

wersytetu w Wiedniu 17–19 XII 2015.

Jerzy Bartmiński

1. Nowe wyzwania dla dyscypliny i pisma

O stanie etnolingwistyki w krajach słowiańskich miałem okazję pisać

przed 12 laty w artykule pt.

Etnolingwistyka słowiańska – próba bilansu

(Bartmiński 2004), podjąłem wtedy próbę podsumowania jej dokonań, omó-

wiłem problemy ogólne (dotyczące przedmiotu i metod etnolingwistyki) i po

krótkiej syntezie badań nad językiem folkloru oraz problemami etnopoetyki

i etnosemantyki, podkreślałem doniosłość porównawczych badań interkul-

turowych, zwłaszcza tych, które skupiają się na nazwach wartości. Od tego

czasu przybyło wiele nowych opracowań, materiałowych i analitycznych (nie

sposób ich tu wymieniać), a także nowych pomysłów teoretycznych i me-

todologicznych. Poszerzyła się społeczna przestrzeń naszych działań, otwo-

rzyły nowe perspektywy badań międzykulturowych i współpracy na linii

Wschód – Zachód Europy.

Dziś warto znowu zadać sobie pytanie o właściwy przedmiot badań etno-

lingwistycznych (kultura ludowa, narodowa, transnarodowa?), o nowe me-

tody (sposoby deﬁniowania wartości), źródła i typy danych (ankiety, kor-

pusy tekstów, testy asocjacyjne?), zapytać, jakie są najpilniejsze zadania et-

nolingwistyki i perspektywy jej dalszego rozwoju? Jakie szanse w niezmier-

nie rozległej przestrzeni badawczej współczesnego językoznawstwa, w nowej

europejskiej przestrzeni komunikacyjnej może zająć młoda subdyscyplina,

jaką jest etnolingwistyka, i jakie szanse rozwojowe ma rocznik „Etnolingwis-

tyka”, który tej dyscyplinie służy od ćwierćwiecza, stając się w coraz więk-

szym stopniu pismem międzynarodowym? Jako założyciel i (wciąż jeszcze)

redaktor naczelny rocznika stawiam sobie też pytanie o to, jakie tematy po-

winny być podejmowane na jego łamach? Jakie metody preferowane? W tym

szkicu spróbuję połączyć obie perspektywy – spojrzenie na dyscyplinę na-

ukową i spojrzenie na pismo, które dokonania etnolingwistów powinno do-

kumentować i rozwój subdysypliny wspierać.

2. Od etnolingwistyki dialektologicznej do kognitywnej

Etnolingwistyka słowiańska wyrosła z badań etymologicznych i dialek-

tologicznych. Zadania i teoretyczne podstawy etnolingwistyki na gruncie

słowiańskim pierwszy dobitnie sformułował Nikita Tołstoj. Zostały one na

długie lata przyjęte jako podstawa badań w Rosji, na Białorusi i Ukra-

inie, w Serbii, częściowo także w Polsce. Tołstoj dopuszczał dwa rozumienia

etnolingwistyki, węższe (gałąź językoznawstwa) i szersze (kulturoznawcze),

a w istocie jednak preferował drugie, uznał, że etnolingwistyka jest dyscy-

pliną kompleksową, która bada płaszczyznę treści kulturowych przekazywa-

O aktualnych zadaniach etnolingwistyki

nych za pomocą różnych środków formalnych (słowo, rekwizyt, obrzęd, ry-

sunek itp.), a kluczowym pojęciem integrującym całość danych językowych

i kulturowych jest „kod kulturowy”. Etnolingwistyka Tołstojowska została

ukierunkowana na badanie śladów przeszłości we współczesnej kulturze lu-

dowej (tzw.

živaja starina)

wszystkich narodów słowiańskich, na rekonstruk-

cję duchowej praojczyzny Słowian, z zastosowaniem metody porównawczej

i kartograﬁcznej. Koronnym dokonaniem etnolingwistyki rosyjskiej – przy

całym bogactwie jej dokonań starannie udokumentowanych bibliograﬁcznie

(zob. Agapkina [red.] 2013) – jest monumentalne dzieło

Slavjanskie drevno-

sti. Ètnolingvističeskij slovar’

(SD) pod red. Nikity Tołstoja. W niedawno

opublikowanym artykule

Nikita Iljič Tolstoj i ego put’ k ètnolingvistike

Swie-

tłana Tołstojowa, po śmierci męża – niekwestionowany lider moskiewskiej

etnolingwistyki – przypomniała, że to w czasie ekspedycji poleskiej – roz-

poczętej w latach 60. XX wieku – jej inicjator i kierownik doszedł do wnio-

sku, że

nie jest możliwe ‘czysto lingwistyczne’ badanie leksyki dotyczącej kultury duchowej bez

uwzględnienia wierzeń, obrzędów, reguł życia codziennego, mitologicznych wyobrażeń

nosicieli języka. [. . . ] Tak rodził się nowy kierunek w naszej humanistyce – słowiańska

etnolingwistyka, która postawiła sobie za cel badanie języka i kultury w ich organicznym

związku, rekonstrukcję opartą na bazie wszystkich dostępnych danych – języku, obrzę-

dach, wierzeniach, folklorze, odnoszonych do archaicznych wyobrażeń o świecie i czło-

wieku, tego, co teraz często nazywa się obrazem świata Słowian (Tolstaja 2013: 17).

Ten program został po latach systematycznie wyłożony przez Swietłanę

Tołstojową w artykule

Postulaty moskovskoj ètnolingvistiki

(Tolstaja 2006).

Do podobnych ustaleń doszedł zespół dialektologów i folklorystów roz-

poczynający w roku 1976 w Lublinie prace nad słownikiem języka polskiego

folkloru. Zeszyt próbny wydano w roku 1980 pt.

Słownik ludowych stere-

typów językowych

(SLSJ), pismo „Etnolingwistyka” założono na potrzeby

tegoż słownika w roku 1988, a pierwsze zeszyty słownika zaczęto publiko-

wać od roku 1996 pod nieco zmodyﬁkowanym tytułem

Słownik stereotypów

i symboli ludowych

(SSiSL).

Prace nad słownikami etnolingwistycznymi rosyjskim i polskim zaowo-

cowały powstaniem wielu studiów szczegółowych o charakterze zarówno

materiałowo-analitycznym, jak teoretycznym. O ich liczbie i tematycznym

zróżnicowaniu informują wydane bibliograﬁe

Zob. Agapkina (red.) 2013; Maksymiuk-Pacek, Niebrzegowska-Bartmińska (red.)

2009; Tomczak 2010; Boguta 2010.

Jerzy Bartmiński

3. Fikcja wspólnoty ogólnosłowiańskiej?

U podstaw słowiańskiej etnolingwistyki Nikita Tołstoj postawił dwie

fundamentalne jego zdaniem zasady: wymiar ogólnosłowiański (obščesla-

vjanskoe izmerenie)

oraz jedność języka i kultury (edinstvo

jazyka i kul’tury).

Pierwsza z tych zasad – wymiar ogólnosłowiański – znalazła wyraz

w rozwijanych od lat 60. XX wieku wielkich projektach ogólnosłowiań-

skich, jakimi były z rozmachem zakrojone dzieła zbiorowe: OLA (Obšče-

slavjanskij lingvističeskij atlas

(od roku 1958)

i słowniki prasłowiańskie –

moskiewski, krakowski i nieco późniejszy praski

. Oba wielkie projekty

miały dokumentować „kulturową i językową jedność świata słowiańskiego”.

Oba utknęły w połowie drogi, nie tylko z powodów natury politycznej, ale

i ogólno-kulturowej. Wspólnota słowiańska okazała się ideą nierealną i nie-

osiągalną, czy ściślej mówiąc – kategorią względną, ograniczoną do histo-

rycznej płaszczyzny językowo-kulturowej, w dużej części wpisaną w starszy

kontekst indoeuropejski

, a także – w różnie ukierunkowane nowsze kontek-

sty w ramach kolejnych formacji kulturowych: antycznej (greckiej i rzym-

skiej), judeochrześcijańskiej, bizantyjskiej, zachodnioeuropejskiej

. Najsil-

niej na osłabieniu więzi międzysłowiańskich zaważyły rodzime ideologie na-

rodowe, będące źródłem konﬂiktów trudnych do przezwyciężenia, dodat-

kowo czerpiących z chrześcijaństwa podzielonego na zachodnie i wschodnie.

Podział na

Slavia Latina

Slavia Ortodoxa

daje o sobie znać nawet na grun-

cie folklorystyki i etnolingwistyki, choć właśnie obie te dyscypliny mają pod-

stawy, by rangę tego podziału zakwestionować i pielęgnować pamięć o wspól-

nych indoeuropejskich i chrześcijańskich korzeniach kultur słowiańskich.

Pozostał natomiast w pełni aktualny drugi postulat Nikity Tołstoja –

badanie ścisłych relacji między językiem i kulturą. Tołstoj sformułował naj-

bardziej radykalną teorię „izomorﬁzmu języka i kultury”, badań lingwistycz-

nych i badań nad kulturą, teorię opartą na założeniach semiotyki moskiew-

sko-tartuskiej

Słowie wstępnym

powstałego w Lublinie w roku 1988 pisma „Etno-

lingwistyka” znalazła się deklaracja programowa, wywodząca rodzącą się

Prace nad

Ogólnosłowiańskim atlasem językowym

(OLA) rozpoczęły się w związku

z postanowieniem IV Międzynarodowego Kongresu Slawistów (Moskwa, wrzesień 1958 r.),

po którym powołano specjalną Komisję OLA z udziałem wybitnych slawistów z różnych

krajów.

Sławski (red.) 1974–2001; Trubačev (red.) 1974-; Havlová (red.) 1989-.

Przypomniany m.in. w gruntownych opracowaniach Benveniste’a 1969 oraz Gam-

krelidzego i Iwanowa 1984.

Więcej o tym m.in. Bartmiński 2015.

Zob. zwłaszcza Tolstoj 1990.

O aktualnych zadaniach etnolingwistyki

(w Polsce) nową subdyscyplinę lingwistyczną z tradycji Wilhelma von Hum-

boldta, z amerykańskich prac Franza Boasa, Edwarda Sapira i Benjamina

Worfa, z rosyjskich prac Wiaczesława Iwanowa i Władimira Toporowa,

Swietłany i Nikity Tołstojów, także z opracowań autorów polskich: Jana

Karłowicza, Kazimierza Moszyńskiego, Bernarda Sychty, Wandy Budzi-

szewskiej, Hanny Taborskiej i piszących swe prace w większości po angielsku

Bronisława Malinowskiego i Anny Wierzbickiej.

Oto fragment deklaracji programowej sprzed 30 bez mała lat:

Etnolingwistyka jest tym kierunkiem współczesnego językoznawstwa, który za przed-

miot swoich badań obiera język w jego złożonej relacji do kultury. A więc system językowy

jako zinstytucjonalizowany wytwór społeczny w całym bogactwie jego odmian, stylów,

wariantów, a także w całej różnorodności jego użyć, w relacji do systemu kultury jako

swoistego porządku ludzkich działań z wpisanymi w te działania wzorami i wartościami,

a także do kultury jako wytworu tych działań.

Język i kulturę łączy tak głębokie pokrewieństwo, że można je badać podobnymi me-

todami i opisywać w podobnych kategoriach. Są to kategorie takie, jak: system, opozycja

i kontrast, paradygmatyka i syntagmatyka, tekst, model i wariant, wzorce komunikacyjne

itp.

Język i kultura są fenomenami

par excellence

ludzkimi. Są uniwersalne, semiotyczne,

systemowe. Mają swój słownik, swoją gramatykę. Służą międzyludzkiej komunikacji.

Równocześnie nie wyczerpują swojej istoty w prostej symbolizacji świata zewnętrznego,

także ten świat modelują, współtworzą, projektują na miarę potrzeb człowieka. Prze-

kształcają przedmioty przynależne do świata rzeczy w przedmioty kultury przynależne

do świata człowieka, w przedmioty mentalne o bogatych konotacjach.

Wzajemne relacje języka i kultury są bardzo trudne do metodycznego badania. Et-

nolingwityka chce je analizować na podstawie danych samego języka. Centralnym po-

jęciem wyznaczającym jej główny przedmiot zainteresowań będzie pojęcie językowego

obrazu świata, rozumianego jako obraz ‘naiwny’, leżący u podstaw języka, utrwalony

w strukturze gramatycznej i znaczeniach słów, także w strukturze i znaczeniach tekstów

(Bartmiński 1988: 5).

Dwadzieścia kilka lat później Wojciech Chlebda w artykule

W poszuki-

waniu językowo-kulturowego obrazu świata Słowian

(2010) napisał:

Okres rodzenia się polskiej etnolingwistyki przypadł na zmiany paradygnatów w ling-

wistyce i, szerzej, w humanistyce światowej. Stary dobry strukturalizm miał się w naj-

lepsze, gdy o swoje począł się dopominać „czynnik ludzki”: idiolekt, portrety językowe

mówiących, nadawcy i odbiorcy, ich obserwatorzy, intencje komunikacyjne i skutki aktów

mownych, tworzenie i odbieranie tekstów, oddziaływanie poprzez tekst na człowieka i całe

grupy ludzkie, człowiek w przestrzeniach dyskursu, historii, kultury; nie tyle odwrót, ile

zwrot od językoznawstwa taksonomicznego w stronę lingwistyki antropologiczno-kultu-

rowej, ku komunikatywizmowi, pragmalingwistyce, teorii dyskursu, narratywistyce, ko-

gnitologii dokonywał się w polskiej humanistyce właśnie w tym czasie, gdy rodziło się

zjawisko nazwane później „lubelską szkołą etnolingwistyki”. [. . . ] Etnolingwistyka stała

się tyglem doświadczalnym, w którym próbowano jakości nowych w warunkach polskich

7. Jerzy Bartmiński, O aktualnych zadaniach etnolingwistyki.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: