Przemoc psychiczna wobec dziecka – aspekty prawne.pdf - Psychiczne krzywdzenie dzieci (37) - Klaryssas

o lGa t rocha

Fundacja Dzieci Niczyje

Przemoc psychiczna wobec dziecka

– aspekty prawne

Niniejsze opracowanie ma na celu ukazanie złożoności zjawiska krzywdzenia psychicznego dzieci.

Z punktu widzenia prawa poszczególne przejawy takiej formy krzywdzenia mogą stanowić bowiem,

z jednej strony, czyn zabroniony, powodujący konieczność wszczęcia i prowadzenia postępowania kar-

nego, z drugiej zaś — mogą one być jednocześnie bezprawnym naruszeniem dóbr osobistych dziecka,

co uzasadnia wystąpienie z odpowiednim roszczeniem na drogę procesu cywilnego. Krzywdzenie psy-

chiczne może być także postrzegane z innej perspektywy — wówczas gdy dokonywane jest w relacjach

rodzinnych. W takich sytuacjach będzie ono mogło być utożsamiane z przemocą w rodzinie, powodu-

jącą konieczność działania określonych służb w ramach procedury „Niebieskie Karty”.

I. Zagadnieniawstępne

Zagadnienia wstępne

W Konstytucji RP 1 , w art. 30, wska-

honor i reputację oraz że dziecko ma prawo

do ochrony prawnej przeciwko zamachom

na te dobra. Dalej idący jest art. 19 Konwen-

cji, który wprost stanowi, iż państwa–strony

będą podejmowały właściwe kroki dla ochro-

ny dziecka przed wszelkimi formami prze-

mocy, zarówno izycznej, jak i psychicznej.

Pojęcie przemocy czy krzywdzenia psy-

chicznego jest oczywiście trudne do zdei-

niowania. Ich przejawami będą najczęściej

zachowania naruszające cześć lub godność

dziecka, jak np. poniżanie, wyszydzanie,

straszenie, ale także zachowania godzące

w inne dobra, takie jak: wolność, życie pry-

watne, rodzinne, tajemnica korespondencji 3 .

zuje się, że przyrodzona i niezby-

walna godność człowieka stanowi

źródło wolności i praw człowieka i obywate-

la (bez względu na to, w jakim ten człowiek

i obywatel jest wieku). Dziecku, czyli człowie-

kowi do 18. roku życia 2 , przysługują niewąt-

pliwie: godność, cześć i inne dobra o charak-

terze niematerialnym. Prawną ochronę tych

dóbr zapewnia m.in. art. 16 Konwencji o pra-

wach dziecka, który stanowi, iż żadne dziecko

nie będzie podlegało arbitralnej lub bezpraw-

nej ingerencji w sferę jego życia prywatnego,

rodzinnego lub domowego czy w korespon-

dencję ani bezprawnym zamachom na jego

1 Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.

2 Artykuł 1 Konwencji o prawach dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20

listopada 1989 r., ratyikowanej przez RP, Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.

3 Porównaj z deinicją przemocy w rodzinie — art. 2 pkt 2) ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemo-

cy w rodzinie przemocy w rodzinie (Dz.U. Nr 180, poz. 1493 ze zm.), która stanowi, że przez przemoc w rodzinie na-

leży rozumieć jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra

Dziecko krzywdzone • nr 4 (37) 2011

o lGa t rocHa • przemoc psychiczNa wobec dziecka – aspekty prawNe

Na potwierdzenie tezy, iż katalog zachowań

składających się na przemoc psychiczną nie

jest (i nie może być) zamknięty, można przy-

toczyć orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Ka-

towicach 4 , które zapadło w sprawie przeciw-

ko ojcu, który strzelał z wiatrówki do świnki

morskiej i kanarka, należących do jego dzie-

ci. Ponieważ zrobił to umyślnie, a jego dzia-

łanie było podyktowane chęcią sprawienia

przykrości członkom rodziny i zademon-

strowania swej siły, sąd uznał, iż był to ele-

ment psychicznego znęcania się nad człon-

kami swojej rodziny, a zatem forma przemo-

cy psychicznej stosowana wobec tych osób.

Analizując aspekty prawne tej przemocy,

należy sięgnąć zarówno do przepisów prawa

karnego, cywilnego, jak i regulacji dotyczą-

cych przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

II. Przemocpsychicznawujęciukarnoprawnym

Przemoc psychiczna w ujęciu karnoprawnym

1. Czynyzabronionemogącestanowićprzemocpsychicznąwobecdziecka

Czyny zabronione mogące stanowić przemoc psychiczną wobec dziecka

Zachowania naruszające niematerialne

dobra dziecka, niepowodujące jednocze-

śnie naruszenia nietykalności cielesnej czy

innych, dalej idących szkód o charakterze

cielesnym, mogą być w konkretnym przy-

padku zakwaliikowane jako przestępstwo

przeciwko wolności, czci lub przeciwko ro-

dzinie i opiece. W tym pierwszym katalogu

przestępstw (rozdział XXIII Ustawy z dnia

6 czerwca 1997 r. — Kodeks karny 5 ) znajdu-

je się m.in. art. 189 k.k. dotyczący pozbawie-

nia wolności , przewidujący za ten występek

karę pozbawienia wolności od 3 miesięcy do

lat 5. Jak wskazuje się w doktrynie, ustawa

nie precyzuje sposobów pozbawienia wol-

ności, mogą to być więc wszelkie techniczne

sposoby uniemożliwienia swobodnego prze-

noszenia się na inne miejsce, np. skrępowa-

nie oiary, wepchnięcie jej do pomieszczenia,

które następnie zostaje zamknięte, zakaza-

nie opuszczenia pomieszczenia pod groź-

bą pozbawienia życia. Jak podkreśla M. Fi-

lar, sposobem pozbawienia wolności może

być także spowodowanie sytuacji, w której

zrealizowanie przez oiarę swego prawa do

opuszczenia miejsca pobytu wiązałoby się

dla niej z wysokim ryzykiem lub uciążliwo-

ścią psychiczną, np. skok z okna (Filar 2010).

W ramach przemocy psychicznej wobec

dziecka zdarzać się mogą także groźby ka-

ralne , czyli groźby popełnienia przestępstwa

na szkodę małoletniego lub jego osoby naj-

bliższej, np. jego rodzica (art. 190 k.k.). Zacho-

wanie takie będzie stanowiło czyn zabronio-

ny tylko wówczas, gdy wzbudza w małolet-

nim uzasadnioną obawę, że groźba zostanie

spełniona. Jak podkreśla A. Michalska–Wa-

rias, przez groźbę należy rozumieć takie od-

działywanie na psychikę drugiej osoby, które

wywołuje w niej strach i obawę, i które może

(choć nie musi) zmierzać do podporządko-

wania osoby zastraszanej woli wypowiadają-

cego groźbę (Michalska–Warias 2010).

Na marginesie należy dodać, że część za-

chowań uchodzących za groźby w potocz-

nym rozumieniu tego słowa nie będzie mo-

gło być zakwaliikowane jako czyny zabro-

nione z art. 190 k.k.

Nie będzie stanowić przestępstwa groźby

karalnej na szkodę małoletniego np. zachowa-

nie polegające na grożeniu mu oddaniem go do

placówki opiekuńczo–wychowawczej („domu

osobiste osób wymienionych w pkt 1), w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdro-

wia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu

izycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.

4 Wyrok SA w Katowicach z 22 czerwca 2006 r., II AKa 199/06, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2006/11, poz. 59.

5 Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.

Dziecko krzywdzone • nr 4 (37) 2011

o lGa t rocHa • przemoc psychiczNa wobec dziecka – aspekty prawNe

dziecka”). Nie stoi to jednak na przeszkodzie,

by kwaliikację tego zachowania rozważać

w kontekście art. 207 k.k., o ile obok niego na

szkodę dziecka dokonywane są jeszcze inne

czyny składające się na znęcanie nad mało-

letnim (szerzej zobacz uwagi do art. 207 k.k.).

Ściganie przestępstwa z art. 190 k.k. na-

stępuje na wniosek pokrzywdzonego (o pro-

blemach proceduralnych z tym związanych

czytaj niżej) i zagrożone jest grzywną, karą

ograniczenia wolności albo pozbawienia

wolności do lat 2.

Zbliżoną do omawianej wyżej formą psy-

chicznej przemocy wobec dziecka może być

czyn zabroniony opisany w art. 191 § 1 k.k., tj.

stosowanie groźby bezprawnej 6 w celu zmu-

szenia innej osoby, w tym małoletniego, do

określonego działania, zaniechania lub zno-

szenia. Czyn ten zagrożony jest karą pozbawie-

nia wolności do lat 3. Ważne, że bez znaczenia

— z punktu widzenia przepisu — do czego się

zmusza, ale fakt, że zmusza się środkami nie-

dozwolonymi przez prawo 7 (zatem czyn ten

także stanowi przestępstwo, gdy zmusza się

do zachowań zgodnych z prawem, legalnych).

Istotnym novum w polskim prawie kar-

nym jest czyn zabroniony uporczywego nę-

kania (stalkingu) , który został wprowadzo-

ny do k.k. nowelą z 25 lutego 2011 r. 8 . Zgod-

nie z art. 190a § 1 k.k., kto przez uporczywe

nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej

wzbudza u niej uzasadnione okolicznościa-

mi poczucie zagrożenia lub istotnie narusza

jej prywatność, podlega karze pozbawienia

wolności do lat 3. Zgodnie z uzasadnieniem

projektu nowelizacji 9 , przepis ten odpowia-

da na potrzebę penalizacji zjawiska prze-

mocy emocjonalnej, polegającej na np. roz-

powszechnianiu plotek i oszczerstw na te-

mat danej osoby, nawiązywaniu kontaktu

z nią przy pomocy osób trzecich, groźbach

lub szantażu, częstych, głuchych, obscenicz-

nych telefonach, groźbach pod adresem naj-

bliższych, niechcianych listach, e-mailach lub

SMS, niechcianym robieniu zdjęć, niszczeniu

rzeczy, niechcianym dotyku, upublicznia-

niu wizerunku oiary i innych 10 . Każdy po-

krzywdzony, w tym pokrzywdzony mało-

letni, na gruncie tego przepisu powinien być

chroniony przed powtarzalnymi zachowa-

niami, które go dręczą i wywołują u niego

poczucie zagrożenia lub naruszenia prywat-

ności 11 . Warto w tym miejscu zwrócić uwa-

gę na art. 190a § 2 k.k., który penalizuje czyn

polegający na podszywaniu się pod inną oso-

bę, wykorzystanie jej wizerunku lub innych

danych osobowych w celu wyrządzenia jej

szkody majątkowej lub osobistej. Jest to odpo-

wiedź na narastający problem zamieszczania

zdjęć oiar i komentarzy ujawniających infor-

macje o nich w Internecie, rozpowszechnia-

nia informacji o pokrzywdzonym, np. w ra-

mach tworzonych bez wiedzy i zgody oiary

kont osobistych na portalach społecznościo-

wych 12 . Ściganie przestępstwa stalkingu od-

bywa się na wniosek pokrzywdzonego.

Jeśli 18–latek przełamuje zabezpieczenia,

by dostać się na konto swojej 15–letniej ko-

leżanki w portalu społecznościowym, a na-

stępnie zamieszcza na nim oszczercze infor-

macje o dziewczynce, wysyła wulgarne wia-

domości do jej znajomych itp., to może on

6 Groźba bezprawna to, zgodnie z art. 115 § 12 k.k., zarówno groźba, o której mowa w art. 190 k.k., jak i groźba spo-

wodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby naj-

bliższej; nie stanowi groźby zapowiedź spowodowania postępowania karnego, jeżeli ma ona jedynie na celu ochro-

nę prawa naruszonego przestępstwem.

7 Zob. wyrok Sądu Najwyższego z 1 października 1997 r., II KKN 264/96, LexPolonica nr 352170.

8 Ustawa z dnia 25 lutego 2011 r. o zmianie ustawy — Kodeks karny, Dz.U. Nr 72, poz. 381.

9 Uzasadnienie do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy — Kodeks karny, druk sejmowy nr 3553,

www.sejm.gov.pl

10 Jw.

11 Jw.

12 Jw.

Dziecko krzywdzone • nr 4 (37) 2011

o lGa t rocHa • przemoc psychiczNa wobec dziecka – aspekty prawNe

podlegać odpowiedzialności karnej. Czyn

jego może zostać zakwaliikowany z art.

190a § 2 k.k. oraz z art. 267 § 1 k.k. (lub jako

inne przestępstwo przeciwko ochronie in-

formacji).

Przemoc emocjonalna wobec dziecka

może przybierać także formę znieważenia ,

spenalizowanego w art. 216 k.k. (umieszczo-

nego w rozdziale XXVII k.k. — Przestępstwa

przeciwko czci i nietykalności cielesnej).

Zgodnie z jego § 1, kto znieważa inną oso-

bę w jej obecności albo choćby pod jej nie-

obecność, lecz publicznie lub w zamiarze,

aby zniewaga do osoby tej dotarła, podle-

ga grzywnie albo karze ograniczenia wol-

ności. W przypadku znieważenia wymaga

się, by pokrzywdzony odczuwał, iż urażono

jego godność osobistą. Znieważyć można

zarówno wypowiedzią ustną, pisemną, jak

i nawet gestem (Piórkowska–Flieger 2010).

Ściganie tego przestępstwa odbywa się

z oskarżenia prywatnego (o problemach pro-

ceduralnych z tym związanych czytaj niżej).

Najbardziej jednak intensywną formą

przemocy psychicznej wobec dziecka stano-

wi czyn zabroniony znęcania się , stypizo-

wany w art. 207 § 1 k.k. Zgodnie z przywoły-

wanym przepisem, kto znęca się psychicznie

nad osobą najbliższą albo nad małoletnim,

podlega karze pozbawienia wolności od

3 miesięcy do lat 5. Jak wskazuje się w dok-

trynie i orzecznictwie, znęcanie psychicz-

ne to zachowanie polegające na umyślnym

zadawaniu poważnych cierpień moralnych

(zob. wyrok SN z 11 lutego 2003 r. 13 ). Mogą to

być działania powtarzające się lub jednora-

zowe, charakteryzujące się intensywnością

i rozciągłością w czasie (Szkwarczyk 2010).

Na znęcanie psychiczne mogą składać się ta-

kie zachowania, jak poniżanie, wyszydzanie,

straszenie, niszczenie rzeczy (Siwik 2010).

Gdy 13–latek jest wyzywany przez swoje-

go ojca, wówczas to zachowanie może zostać

wstępnie zakwaliikowane jako znieważe-

nie (art. 216 k.k.), które jest ścigane z oskarże-

nia prywatnego. Jednak jeśli wyzywanie jest

systematyczne, rozciągnięte w czasie, powo-

duje cierpienia ze strony małoletniego i ne-

gatywne skutki w jego psychice (np. obniże-

nie poczucia własnej wartości), ponadto jeśli

towarzyszą mu innego rodzaju zachowania

ojca sprzeczne z prawem (np. groźby, pozba-

wienie wolności), to takie zachowania bę-

dzie można próbować zakwaliikować z art.

207 k.k. — jako przestępstwo znęcania się.

Mimo iż omawiane przestępstwo znaj-

duje się w rozdziale XXVI k.k. (przestępstwa

przeciwko rodzinie i opiece) i dość jedno-

znacznie kojarzy się z przemocą w rodzinie,

należy podkreślić, iż każde znęcanie się nad

małoletnim (niekoniecznie w ramach rodzi-

ny) stanowi przestępstwo z art. 207 k.k.

2. Kontratypkarceniamałoletniego

Kontratyp karcenia małoletniego

W tym miejscu należy wspomnieć także

o kontratypie pozaustawowym karcenia, tj.

o okoliczności, która uchyla karalność za czyn

zabroniony popełniony na szkodę dziecka, je-

śli popełniony jest on w ramach uprawnień ro-

dzicielskich i w celu wychowawczym. Zakres

kontratypu karcenia ewoluował z czasem 14 , by

dziś przybrać poniżej opisaną formę.

13 Sygn. akt IV KKN 312/99, LexPolonica nr 365172, Prok. i Pr. 2003, nr 9, poz. 3, dodatek.

14 Zob. m.in. Andrejew (1964), gdzie autor wskazuje, iż karcenie cielesne jest dopuszczalne pod warunkiem, iż:

1) odbywasięwstosunkudoosobyniepełnoletniej;

odbywa się w stosunku do osoby niepełnoletniej;

2) odbywasięwstosunkachrodzinnych(anienp.służbowych);

odbywa się w stosunkach rodzinnych (a nie np. służbowych);

3) macelwychowawczy(wystarczysubiektywnaocenakarcącego,żedziaławtakimcelu);

ma cel wychowawczy (wystarczy subiektywna ocena karcącego, że działa w takim celu);

4) celwychowawczyzachowaniajestspołeczniedodatni;

cel wychowawczy zachowania jest społecznie dodatni;

5) jestsprawiedliwe(zawszepowinnołączyćsięzprzekonaniemkarcącegoowiniemałoletniego);

jest sprawiedliwe (zawsze powinno łączyć się z przekonaniem karcącego o winie małoletniego);

6) niezagrażazdrowiupsychicznemuiizycznemumałoletniego;

nie zagraża zdrowiu psychicznemu i izycznemu małoletniego;

7) jestwykonywanewsposóbzwyczajowoprzyjętywdanymśrodowisku.

jest wykonywane w sposób zwyczajowo przyjęty w danym środowisku.

Dziecko krzywdzone • nr 4 (37) 2011

o lGa t rocHa • przemoc psychiczNa wobec dziecka – aspekty prawNe

Jak podaje R. Krajewski, przesłanki do-

puszczalności karcenia małoletniego to

m.in.: karcenie osoby niepełnoletniej przez

rodziców/opiekunów, cel wychowawczy,

proporcjonalność środków do wagi prze-

winienia, sprawiedliwość, użycie środków

niezagrażających psychicznemu rozwojo-

wi dziecka i umiarkowanych (w akcepto-

wanej społecznie formie). Istotną zmianą

legislacyjną w kwestii karcenia była zmia-

na wprowadzona ustawą z dnia 10 czerw-

ca 2010 r. 15 . Nowelizacja ta wprowadziła do

ustawy z 25 lutego 1964 r. — Kodeks rodzin-

ny i opiekuńczy 16 artykuł 96 1 . Przepis ten sta-

nowi, iż osobom wykonującym władzę ro-

dzicielską oraz sprawującym opiekę lub pie-

czę nad małoletnim zakazuje się stosowania

kar cielesnych. Omawiany zapis nie obejmu-

je więc karcenia niepołączonego z narusze-

niem nietykalności cielesnej dziecka. Warto

w tym miejscu wskazać, iż przepis art. 96 1

ulegał wielokrotnie zmianom podczas prac

legislacyjnych. Sejmowa Podkomisja Nad-

zwyczajna w grudniu 2009 r. wprowadziła,

obok proponowanego wcześniej zapisu o za-

kazie kar cielesnych, także zakaz „zadawa-

nia cierpień psychicznych i innych form po-

niżania dziecka”. W tej wersji przepis został

uchwalony przez Sejm w maju 2010 r., jed-

nak w toku prac legislacyjnych w senacie

skreślono ww. sformułowanie (Kosek 2011).

Tak więc nie ma wątpliwości, iż ustawodaw-

ca nie zamierzał wprowadzać zakazu kara-

nia skutkującego psychicznym krzywdze-

niem dziecka.

Niektóre zachowania, wypełniające zna-

miona ww. czynów zabronionych, będą mo-

gły być dozwolone w relacji rodzic–dziecko,

przy spełnieniu ww. przesłanek kontratypu.

Jak podkreśla F. Ciepły, zgodne z prawem

będzie zarówno niewypuszczenie dziec-

ka z domu po godz. 22 (mimo iż zachowa-

nie to wypełnia znamiona czynu z art. 189

k.k.), sprawdzanie treści poczty elektronicz-

nej dziecka lub jego kontaktów w komuni-

katorze internetowym (mimo iż odpowia-

da to czynowi z art. 267k.k.), jak i usunięcie

niewłaściwych czy niebezpiecznych treści

lub gier z komputera dziecka (art. 268 k.k.)

(Ciepły 2009). Często nie będzie także bez-

prawne karcenie, które wypełnia znamiona

czynu zabronionego, takiego jak np. zniewa-

żenie dziecka, zmuszenie go do określone-

go działania, naruszenie tajemnicy jego ko-

respondencji. Katalog tych czynów nie jest

zamknięty (szerzej: Trocha, Kontratyp… ).

3. Trudnościproceduralnezwiązaneześciganiemczynówskładającychsię

Trudności proceduralne związane ze ściganiem czynów składających się

na przemoc psychiczną

W przypadku zastosowania wobec mało-

letniego przemocy psychicznej, zakwali-

ikowanie tego zachowania z konkretne-

go artykułu k.k. może przysparzać pewne

trudności. Ma to natomiast niepodważalnie

znaczenie, zwłaszcza w kontekście trybu ści-

gania konkretnego przestępstwa. O ile bo-

wiem czyny znęcania się (art. 207 k.k.) i po-

zbawienia wolności (art. 189 k.k.) są ścigane

z urzędu, to już groźba karalna (art. 190 k.k.)

i stalking (art. 190a k.k.) ścigane są na wnio-

sek, a przestępstwo znieważenia (art. 216 k.k.)

jest przestępstwem prywatnoskargowym.

Ma to o tyle znaczenie, że w przypadku prze-

stępstwa ściganego z urzędu wystarczającą

podstawą wszczęcia postępowania karnego

jest złożenie (przez kogokolwiek) zawiado-

mienia o podejrzeniu popełnienia przestęp-

15 Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych in-

nych ustaw, Dz.U. Nr 125, poz. 842.

16 Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.

Dziecko krzywdzone • nr 4 (37) 2011

Przemoc psychiczna wobec dziecka – aspekty prawne.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: