Święty Augustyn, Mowa 348A (Przeciw Pelagiuszowi).pdf

V O X PAT R U M 3 0 ( 2 0 1 0 ) t . 5 5

Święty Augustyn

MOWA 348A: PRZECIW PELAGIUSZOWI

( Sermo 348A: Contra Pelagium )

WSTĘP

Kontrowersja pelagiańska: jej tło społeczne i teologiczne

Mowę 348A, czyli tak zwane Kazanie przeciw Pelagiuszowi wygłosił

Augustyn w Hipponie na początku 416 roku. Zachowało się ono we fragmentach

w dziele Excerpta ex operibus Sancti Augustini żyjącego w VI wieku Eugipiusza 1 .

W rozszerzonej i pełnej wersji odnalazł je (a później opublikował w 1995 r.)

Francois Dolbeau 2 w jednym z manuskryptów Biblioteca Malatestiana w Cesenie

(D, IX. 3), pomiędzy augustyńskimi listami 54 i 55, a apokryfem Contra Felicianum

arianum de unitate Trinitatis 3 , a potem w drugim, lepszym rękopisie w Sienie 4 .

O ile całość odkrytej mowy F. Dolbeau podzielił na 15 rozdziałów, to dotychczas

znany, przekazany przez Eugipiusza fragment stanowi drugą mniejszą jej część

(11-15) bez ostatniego zdania. Dla dziejów sporu Augustyna z pelagianami mowa

ta jest świadectwem niezwykłej rangi, bowiem zawiera pierwszy imienny atak na

Pelagiusza.

1. Przebieg kontrowersji pelagiańskiej . Pelagiusz przybył do Rzymu z Wysp

Brytyjskich prawdopodobnie ok. 390 roku. W czasie trwającego dwadzieścia lat

pobytu w dawnej stolicy cesarstwa stał się tam osobą znaną w arystokratycznych

kręgach chrześcijańskich 5 , jako „mąż święty” 6 , asceta i nauczyciel. Utrzymywał

kontakt z domami bogatych arystokratów, w których w tym czasie było aż tłoczno

od konsekrowanych dziewic i świętych wdów. Hieronim, Augustyn i Pelagiusz

1 Eugippius, Excerpta ex operibus S. Augustini, CSEL 9/1, 899-903.

2 Por. F. Dolbeau, Le sermon 348A de saint Augustin contre Pelage. Édition du texte integrale ,

RechAug 28 (1995) 37-63.

3 Por. Contra Felicianum arianum de unitate Trinitatis (CPL 808), PL 42, 1157-1172.

4 Por. F. Dolbeau Un second manuscrit complet du Sermo contra Pelagium d’Augustin , REAug

45 (1999) 353.

5 Por. P. Brown, Pelagius and his supporters , JTS 19 (1968) 93-114.

6 Tak określa go także Augustyn jeszcze w 412 r., por. Augustinus, De peccatorum meritis et

remissione et de baptismo parvulorum 3, 1, 1, CSEL 60, 129.

860

mieli swój udział w rozwoju tego „domowego monastycyzmu”, znamy bowiem

ich listy do Proby, Juliany czy Demetriady. Niektórzy badacze przypuszczają,

że Pelagiusz spotkał Hieronima, zanim ten nie został zmuszony do opuszczenia

Rzymu po śmierci papieża Damazego w 384 roku 7 . Trudno przypuszczać, aby

Pelagiusz był wówczas członkiem kleru, w każdym razie w źródłach określa się

go najczęściej mianem mnicha ( monachus ) 8 . Ten konwencjonalny tytuł nie jest

jednak w żadnej mierze dowodem posiadania przezeń święceń kapłańskich. Jego

zachowanie i oddziaływanie wpisuje się dobrze w opisany przez Petera Browna

model „świętego męża”. Był to chrześcijanin, który wyróżniał się „autorytetem

ascetycznym” 9 . Pelagiusz, będąc w Rzymie stał się również cenionym pisarzem

i egzegetą, jest bowiem autorem Komentarzy do listów św. Pawła , kilku literackich

listów 10 , oraz traktatu teologicznego De natura 11 .

W latach 408-410 Pelagiusz opuścił Rzym. Nie wyjechał jednak sam, i nie sua

sponte . Uciekał przed dziejową burzą wraz z Celestiuszem oraz, być może, z innymi

swoimi uczniami 12 , w tłumie biednych i bogatych Rzymian: Roma aeterna miała

właśnie lec u stóp barbarzyńcy Alaryka, który 24 sierpnia 410 roku splądrował

miasto. Badacze często powtarzają, że gdyby nie Alaryk, Pelagiusz nie zostałby

heretykiem, gdyż nie popadłby w konﬂikt z Kościołem Afryki Północnej.

Wydaje się prawdopodobne, że Pelagiusz korzystał w podróży z uprzejmości

i towarzystwa rodziny Waleriuszy, tj. Piniana i Melanii Młodszej, którzy

posiadali wielki majątek w Tagaście 13 . Dlatego portem przybycia była dla niego

PRZEKŁADY

7 Być może Pelagiusz wszedł w polemikę z Hieronimem już w tamtych latach, kiedy to „pe-

wien mnich” bronił Jowiniana, adwokata małżeństwa, przed bezwzględnymi atakami zaciekłego

Hieronima. Hipoteza ta oparta jest na utożsamieniu Pelagiusza z owym „pewnym mnichem”, które

nie przez wszystkich uczonych uznawane jest za sensowne, por. Y.M. Duval, Pélage est-il le censeur

inconnu de l’Adversus Jovinianum à Rome en 393? ou: du „portrait-robot” de l’hérétique chez S.

Jérôme , RHE 75 (1980) 525-557.

8 Por. Marius Mercator, Liber subnotationum in verba Juliani , Praefatio 1, PL 48, 110A.

9 Por. P. Brown, The rise and function of Holy Man in Late Antiquity , JRS 61 (1971) 80-101;

The Saint as exemplar in Late Antiquity , „Representations” 2 (1983) 1-25; C. Rapp, Holy Bishops in

Late Antiquity. The nature of Christian leadership in an age of transition , Berkley 2004.

10 Sam Pelagiusz w liście do papieża Innocentego z końca 416 lub początku 417 r. wspomina

o jednym Liście do Paulina z Noli , por. Augustinus, De gratia Christi 35, 38. Jednak w liście eks-

hortacyjnym – Epistula ad Demetriadem , napisanym między 411 a 416 r., Pelagiusz przyznaje, że

zwykł pisywać tego rodzaju listy. Musimy jednak przyznać, że nie znamy nawet ich tytułów.

11 Tak sądzi Y.M. Duval, La date du „De natura” de Pélage. Les premières étapes de la contro-

verse sur la nature et la grâc e, REAug 36 (1990) 257-283, który ukazanie się tego dzieła umieszcza

ok. 405 roku. Do tej pory w nauce najczęściej przyjmowano lata 411-415, jako daty powstania tego

utworu, np. O. Wermelinger ( Rom und Pelagius , Stuttgart 1975, 39-40) przyjmuje lata 411-412.

Argumenty francuskiego uczonego są jednak przekonujące.

12 Mariusz Mercator pisze w Commonitorium sub nomine Caelestii (PL 48, 68A), że Celestiusz

był w Rzymie uczniem Pelagiusza. Następnie słyszymy o Celestiuszu w Kartaginie w 411 roku.

Stąd wniosek, że podróżowali razem.

13 O. Wermelinger ( Rom und Pelagius , s. 6) nazywa ich „być może najbogatszą rodziną arysto-

kracji Rzymskiej”.

861

PRZEKŁADY

Hippona, leżąca bliżej Tagasty niż Kartagina. W Hipponie Pelagiusz nie głosił

swoich poglądów, przynajmniej tak mówili wierni tej diecezji swemu biskupowi

Augustynowi. W Hipponie Pelagiusz żegna się z Waleriuszami, by spotkać ich

ponownie dopiero w 417 roku w Palestynie 14 .

Nie wiemy, czy w drodze do Afryki, Pelagiusz i Celestiusz udali się na

Sycylię, ale na pewno byli na tej wyspie przed podróżą na Wschód. Na Sycylii

autorytet późniejszego herezjarchy również został rozpoznany. Sam Augustyn

w 416 r. w liście do papieża Innocentego wspomina o dwóch Sycylijczykach,

Jakubie i Timazjuszu, którzy „porzucili nadzieję, pokładaną w świecie” i stali

się mnichami „dzięki namowie Pelagiusza” 15 . Hilary z Syrakuz w liście do

Augustyna, datowanym na 413/414 r., wspomina o chrześcijanach w Syrakuzach,

którzy głosili poglądy zbieżne z poglądami Pelagiusza i Celestiusza; świadectwa

te wskazują, że Pelagiusz przebywał na Sycylii. Czy pobyt ten należy datować na

czas ucieczki z Rzymu do Afryki, czy też jako przystanek w podróży z Kartaginy

do Palestyny – nie wiemy 16 .

Najwcześniej wiosną 410, a najpóźniej na początku 411 r. Pelagiusz znalazł

się w Afryce i pozostał tam kilka miesięcy 17 . Z Augustynem jednak się nie spotkał,

nawet będąc w Hipponie; jej biskup był tam bowiem wówczas nieobecny 18 . Obaj

późniejsi polemiści wymienili ze sobą jedynie krótkie, grzecznościowe listy 19 . Nie

udało im się spotkać także w Kartaginie, gdzie obaj byli w czerwcu 411 roku 20 .

Odbyła się tam wówczas konferencja, na której Augustyn odniósł swój największy

„polityczny” sukces 21 , gdyż udało mu się przedstawić przekonujące argumenty

za koniecznością zaangażowania się władz państwowych w zakończenie

schizmy donatystycznej. Spór katolików z donatystami, trwający w Afryce od

czasu wielkich prześladowań w latach 303-313, dotyczył problemu lapsi – tych

członków kleru, którzy nie zachowali bohaterskiej postawy w czasie prześladowań

i podporządkowali się niektórym represyjnym nakazom państwa, np. wydając

święte księgi. Donatyści nakazywali ponowne chrzczenie tych członków

Kościoła, których przyjmował do społeczności upadły biskup. W przeciwnym

razie zrywali łączność sakramentalną z tymi chrześcijanami. W efekcie stworzyli

oni w Afryce Północnej silną, liczną i odrębną wspólnotę chrześcijan. W rezultacie

14 Por. Augustinus, De gratia Christi et peccato originali I 1, 1, CSEL 42, 125.

15 Por. Augustinus, Epistula 177, 6, CSEL 44, 675.

16 Por. G. Honnay, Caelestius, discipulus Pelagii , „Augustiniana” 44 (1994) 273-275.

17 Por. Augustinus, De gestis Pelagii 22, 46, CSEL 42, 100.

18 Ponieważ nie wiemy, kiedy dokładnie przybył Pelagiusz, nie wiemy też, o który powód nie-

obecności biskupa chodzi, por. O. Perler, Les voyages de Saint Augustin , Paris 1969, 454-455.

19 Por. Augustinus, Epistula 146, CSEL 44, 273; De gestis Pelagii 27, 52, CSEL 42, 105-106.

20 Augustyn pisze, że widział kilkakrotnie Pelagiusza. Powody tego wyraźnego unikania spot-

kania interpretowane są różnie, por. W. Dunphy, A lost year: Pelagianism in Carthage 411 A.D .,

„Augustinianum” 45 (2005) 391-399.

21 Por. J. O’Donell, The authority of Augustine , http://ccat.sas.upenn.edu/jod/augustine/aug-

auth.html.

862

tego spotkania władz imperium oraz biskupów obydwu stron w czerwcu 411 r.,

rozpoczął się etap delegalizacji Kościoła donatystycznego przez państwo 22 .

Wkrótce potem Pelagiusz prawdopodobnie wypłynął z Kartaginy, gdzie

pozostał Celestiusz. Nie wiemy, czy ten drugi głosił tam kontrowersyjne poglądy

na temat chrztu niemowląt, które zwłaszcza w Kartaginie spodobać się nie mogły,

czy też stał się tam znany dzięki swoim lub przypisywanym mu pismom 23 . Poglądy

jego znamy jedynie z relacji Augustyna i Mariusza Mercatora, którzy przytaczają

libellus accusationis Paulina z Mediolanu, zwany Libellus Paulini 24 . Dotyczą

one m. in. zbędności chrztu dla zbawienia człowieka, śmiertelności Adama oraz

bezgrzeszności świętych. Paulin z Mediolanu przedstawił owe zarzuty w czasie

spotkania biskupów, które miało odpowiedzieć na prośbę Celestiusza ubiegającego

się w Kartaginie o wyświęcenie na prezbitera 25 . W wyniku owego conventus czy

też iudicium biskupów Celestiusz pozostał człowiekiem świeckim i nakazano mu

odwołanie kontrowersyjnych twierdzeń 26 . Celestiusz nie zgodził się. Czy został

potępiony, czy jedynie pouczony, pozostaje zagadką 27 . Miał podobno zamiar

udać się do Rzymu, aby zostać kapłanem, ale z nieznanych nam powodów został

ostatecznie prezbiterem w Efezie. Do Rzymu dotarł dopiero w 417 r. po wygnaniu

z Konstantynopola 28 . W międzyczasie Augustyn wystąpił przeciw tezom jakichś

nieznanych przeciwników 29 w kazaniu 294 z 27 czerwca 411 r. 30 oraz w wydanym

PRZEKŁADY

22 Augustyn w tym czasie zmienił zdanie na temat użycia drastycznych środków w dobrym

celu, ostatecznie ustanawiając prymat intencji nad konsekwencjami w moralnej ocenie czynów, por.

m.in. F.H. Russel, Persuading the Donatists: Augustine’s coercion by words , w: The limits of ancient

Christianity , ed. W.E. Klingshirn – M. Vessey, Michigan 1999, 115-130; P. Brown, Religious coer-

cion in the later Roman Empire: the case of North Africa , „History” 46 (1961) 83-101.

23 Sprawa jest niezwykle złożona. Augustyn nie wymienia ani jednego pewnego tytułu dzieł

Celestiusza, choć twierdzi, że jedno, które posiada, jest na pewno jego autorstwa. Być może jest to

libellus brevissimus , o której pisze w De peccatorum meritis et remissione (I 34, 63, CSEL 60, 64).

W tym krótkim piśmie Celestiusz zawarł swoje poglądy, jak uważa W. Dunphy ( A lost year , passim),

albo cudze poglądy, które popierał, jak sugeruje G. Honnay ( Caelestius , passim). Być może jednak,

że nie jest to wcale jego dzieło, o czym nadmienia R. Dodaro ( Note on the Carthaginian debate over

sinlessness [Augustine, Pecc. Mer. II 7, 8-16, 25] , „Augustinianum” 40:2000, 187-202).

24 Por. Paulinus Mediolanensis, Libellus adversus Caelestium , CSEL 35, 108-111.

25 Nie wiemy dokładnie, kiedy odbył się ten proces. Długo panowała zgoda, co do datowania tych

wydarzeń na jesień 411 roku. Jednak Dunphy ( A lost year , passim) w 2005 r. przedstawił kilka mocnych

argumentów za datowaniem ich na czas Wielkiego Postu w 411 roku. Rzecz wymaga jeszcze zbadania.

26 Mariusz Mercator ( Commonitorium 1, PL 48, 68A-69A) podaje, że to Paulin z Mediolanu

wniósł przeciw niemu oskarżenie. To, że zrobił to nie członek kleru afrykańskiego, ale italskiego,

osłabia nieco radykalne tezy G. Bonnera o istnieniu długiej tradycji chrzczenia niemowląt w Afryce,

którą teologicznie rozwinąć miał jedynie Augustyn.

27 Paweł Orozjusz i Mariusz Mercator piszą o potępieniu, a także od pewnego momentu Augustyn.

28 Por. Marius Mercator, Commonitorium 2, PL 48, 72A.

29 Jak wykazał R. Dodaro ( Note on the Carthaginian debate , s. 194-196), nie mamy pewności,

że przeciwnikiem tym był Celestiusz czy Pelagiusz.

30 Takie datowanie proponuje W. Dunphy ( A lost year , s. 458-462), którego argumenty wydają

się być wystarczająco uzasadnione. Dotychczas utrzymywaną powszechnie datą był 413 rok.

863

PRZEKŁADY

na początku 412 r. piśmie De remissione peccatorum et de baptismo parvulorum.

Pelagiusz przebywał już wtedy jakiś czas w Palestynie 31 , gdzie pozostawał

w dobrych stosunkach z biskupem Jerozolimy Janem, a w złych z Hieronimem,

który założył klasztor w Betlejem. W tym czasie ktoś ten klasztor podpalił,

a papież Innocenty i Augustyn sugerowali, że sprawcami tego byli zwolennicy

Pelagiusza w Palestynie 32 . Hieronim jest autorem Dialogów przeciw Pelagianom

z 415 r. 33 , w których przedstawia ich jako kontynuatorów wcześniejszych herezji

i pogańskich szkół ﬁlozoﬁcznych. W tym samym roku Pelagiusz został dwukrotnie

oskarżony o herezję i dwukrotnie uniewinniony. W czerwcu w Jerozolimie

Paweł Orozjusz wysuwa przeciw niemu oskarżenie, zawierające m.in. tezy, za

jakie ekskomunikowano Celestiusza trzy lata wcześniej. Sąd biskupów, na czele

z Janem Jerozolimskim przepytawszy Pelagiusza potępia te poglądy, ale nie

przychyla się do zdania Orozjusza, że oskarżony jest ich głosicielem. Orozjusz

wraca zawiedziony do Afryki pod koniec 415 roku prawdopodobnie z gotowym

już tekstem Liber apologeticus 34 , w którym przedstawia przebieg wydarzeń na

czerwcowym procesie Pelagiusza. Wynik procesu uważa za wypadkową złych

okoliczności, takich jak problem z tłumaczeniem jego wypowiedzi na język

grecki 35 . Jest on obecny w Hipponie i słucha Kazania przeciw Pelagianom ,

o czym Augustyn wspomina w tekście. Największym sukcesem Orozjusza było

to, że jego wniosek o wysłanie akt procesu do Rzymu przychylnie rozpatrzył Jan

Jerozolimski, choć jak się wydaje, słowa nie dotrzymał 36 .

W grudniu 415 r. Pelagiusz ponownie stanął przed sądem biskupim, tym

razem w Diospolis w Palestynie, któremu przewodniczył Teodot z Antiochii 37 .

Oskarżenie wnieśli dwaj mnisi galijscy Heros i Łazarz, którzy jednak z powodu

złego samopoczucia nie stawili się na obradach. Wbrew temu, co pisze Mariusz

31 Być może w klasztorze założonym przez Ruﬁna z Akwilei i Melanię Starszą. Tak podaje R.J

Teske w: Augustine, Answers to the Pelagians , introd., trad. and notes R.J. Teske, The works of

Saint Augustine I/23, New York 1997, 319.

32 Por. Innocentius, Epistolae ad Hieronynum et Joannem , CSEL 35/1, 96-98 = Hieronymi

Epistolae 136-137, tłum. J. Czuj: Św. Hieronim, Listy , III, Warszawa 1954, 388-390; Augustinus,

De gestis Pelagii 35, 66, CSEL 42, 121, tłum. K. Obrycki, ŹMT 12, Kraków 1999, 271-272.

33 Por. Hieronymus, Dialogi contra Pelagianos I-III, PL 23, 495-590, tłum. W. Szołdrski, PSP

10, 69-193.

34 Por. Paulus Orosius, Liber apologeticus contra Pelagianos , CSEL 5, 603-664. Paweł Orozjusz,

późniejszy znany pisarz kościelny, wówczas był młodym prezbiterem. Przybył z Hiszpanii do

Augustyna w 414 lub 415 roku. Ten szybko wysłał go do Hieronima po naukę, i to właśnie wówczas

Orozjusz zaangażował się w spór z Pelagiuszem. Nie wiemy, czy jego wystąpienie miało charakter

spontaniczny, czy też Augustyn zobowiązał go do tego. Zimą 415 r. opuszczał Jerozolimę po napi-

saniu Liber apologeticus , w odpowiedzi na zarzut Jana Jerozolimskiego o bluźnierstwo.

35 Por. Liber apologeticus 6, CSEL 5, 610.

36 Jak pisze Innocenty ( Epistula 31, 5 = Augustini Epistula 183, 3, CSEL 35/1, 94 lub CSEL 44, 729)

w 416 r.: „Ad nos a nescio quibus laicis sint gesta perlata, quibus ille et auditum et se crederet absolutum”.

37 Tak podaje Mariusz Mercator ( Commonitorium 3, 5, PL 48, 101A).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: