Nie tylko Dzierżon R. Tomaszewski.pdf

Nie tylko Dzierżon: wprowadzenie do bibliograii piśmiennictwa pszczelniczego

NR 15 (24)

BIBLIOTEKA

2011 PL ISSN 0551-6579

„[…] każdy bowiem człowiek umysło-

wo nieupośledzony, skoro się raz nauczy

chronić od jadowitości żądła i jakotako

z pszczołami zapozna, musi je pokochać” 1 .

ROmAN TOmASzEwSKI

Nie tylko Dzierżon: wprowadzenie

do bibliograii piśmiennictwa

pszczelniczego na Śląsku 2

Streszczenie . Zadaniem artykułu jest ukazanie dorobku piśmiennictwa pszczelni-

czego na Śląsku. Pretekstem do poruszenia tego tematu jest przypadająca w 2011

roku dwusetna rocznica urodzin wybitnego pszczelarza Jana Dzierżona. Osoba i do-

konania najsłynniejszego chyba w świecie Ślązaka do tego stopnia zdominowały

historię pszczelarstwa tego regionu, że właściwie bardzo niewiele mówi się o dorob-

ku innych działających aktywnie śląskich pszczelarzach praktykach i publicystach.

Tymczasem dorobek ten jest imponujący. W części pierwszej artykułu przypomniano

Nickela Jacoba ze Szprotawy, autora pierwszej wydanej na Śląsku książki pszcze-

larskiej, uznanego jednocześnie za ojca niemieckiej bibliograii pszczelarskiej.

Wśród pionierów niemieckiej literatury fachowej dotyczącej pszczół znajduje się

też Johann Coler ze Złotoryi. W XVIII wieku swą działalność praktyczną i publi-

cystyczną w znacznej mierze związali ze Śląskiem Łużyczanin Adam Gotlieb Schi-

rach i Niemiec Johann Riem. W dziełach innych autorów z zakresu gospodarstwa

wiejskiego pojawiają się również fragmenty poświęcone pszczelarstwu. Dorobek

1 K. Krasicki, Dzierżon (Jan ksiądz) , w: Encyklopedia rolnictwa , t. 2, Warszawa 1874,

s. 249. Kazimierz Krasicki, doktor, znany w środowisku polskich pszczelarzy XIX

wieku praktyk i publicysta, redaktor wydawanego w Gnieźnie w latach 1881–1883

„Pszczelarza”.

2 W artykule będą występowały dwa terminy traktowane często niesłusznie jako

synonimy: pszczelarstwo i pszczelnictwo. W literaturze fachowej termin pszczelar-

stwo rozumiany jest jako działalność praktyczna w zakresie chowu i hodowli pszczół.

Pszczelnictwo jest pojęciem szerszym, obejmującym całokształt tematyki związanej

z pszczołami: ich biologię, choroby i szkodniki, bazę pożytkową, produkty pszczele

i ich wykorzystanie, prace hodowlane, a także historię pszczelarstwa.

Roman Tomaszewski

swych poprzedników wzbogacił i swą działalnością rozsławił śląskie pszczelarstwo

ksiądz dr Jan Dzierżon, odkrywca partenogenezy, konstruktor nowoczesnego ula,

autor licznych publikacji. „Księciu pszczół” poświęcona została druga część artyku-

łu. Przedstawiono w niej pokrótce jego życie i działalność, dzieje walki o uznanie

teorii partenogenezy, ogromny dorobek publicystyczny. Wskazano jednocześnie na

brak opracowania pełnej bibliograii podmiotowej. Dzierżon był wydawcą jednego

z pierwszych na Śląsku czasopism pszczelarskich. Dorobek śląskiego czasopiśmien-

nictwa pszczelarskiego jest bogaty i dziwi fakt, że właściwie w bardzo małym do-

tychczas stopniu został poznany. Część trzecią poświęcono niemieckim i polskim

czasopismom pszczelarskim wydawanym na Śląsku. Uwzględniono tutaj tytuły

samoistne oraz dodatki. W podsumowaniu wykazano, że we wszystkich obszarach

bibliograia piśmiennictwa śląskiego wymaga kompleksowego rozpoznania. Stan

opracowania piśmiennictwa pszczelarskiego na Śląsku stanowi w pewnej mierze od-

bicie stanu bibliograii tego zagadnienia na ziemiach polskich.

Słowa kluczowe : pszczelnictwo, pszczelarze, Śląsk, literatura pszczelarska, Jan

Dzierżon, Nickel Jacob, Johann Coler, Johann Riem, czasopisma.

W roku 2011 przypada dwusetna rocznica urodzin Jana Dzierżona, naj-

wybitniejszego pszczelarza Europy XIX wieku. Kolejne rocznice urodzin

lub śmierci „Księcia pszczół” zawsze były i nadal będą okazją do przypo-

minania tej postaci, do okolicznościowych imprez i publikacji. Większość

z nich będzie powtarzała to samo, zakodowane niejako w środowisku

pszczelarzy spojrzenie na osobę Dzierżona, na jego życie oraz dokonania.

Dlatego między innymi warto w tym opracowaniu odejść nieco od sche-

matu i, z jednej strony, na łamach czasopisma bibliologicznego przybliżyć

sylwetkę wielkiego pszczelarza, z drugiej zaś, pokazać, że sam Dzierżon

to nie całe śląskie pszczelarstwo. Dorobek śląskiego pszczelarstwa poka-

zany zostanie przez pryzmat literatury tego regionu. Okazja jest dobra

jeszcze z dwóch innych powodów. Pierwszym jest fakt, że z dziedziny

pszczelnictwa Polska Bibliograia Bibliologiczna, dostępna w internecie

na stronie Biblioteki Narodowej, odnotowuje w okresie od 1995 roku za-

ledwie dwie publikacje 3 . Drugim powodem jest zaś próba nadrobienia

zaniedbań w zakresie kompleksowego opracowania bibliograii śląskiego

pszczelnictwa 4 . Ze względu na bogactwo problematyki niniejsze omówie-

nie może jednak mieć charakter jedynie wstępu do całości zagadnienia.

3 R. Tomaszewski, O bibliograii pszczelnictwa polskiego , „Biblioteka” 2008, nr 12,

s. 29–53; L. Karłowicz, Z dziejów oświaty pszczelarskiej w Polsce , Lublin 1993.

4 Pomjając liczne prace poświęcone Janowi Dzierżonowi, którego osoba i dokona-

nia całkowicie zdominowały śląskie pszczelarstwo, wyrywkowe informacje na temat

śląskiego piśmiennictwa pszczelniczego znajdują się głównie w niemieckich, rzadziej

w polskich, opracowaniach. Tutaj na szczególne wyróżnienie zasługują publikacje:

Nie tylko Dzierżon: wprowadzenie do bibliograii piśmiennictwa pszczelniczego

Nickel (Nikiel) Jacob ze Szprotawy ojcem niemieckiej

literatury pszczelarskiej

W roku 1568 w Zgorzelcu u Ambrosiusa Fritzcha wydana została

pierwsza niemiecka książka o pszczołach: Gründlicher Unterricht von den

Bienen und ihrer Wartung, in Glogischen Fürstenthumb, aus wahrer Erfahrung

zusammen geragen von Nickel Jacob, Mitbürger zur Sprotau ( Gruntowna nauka

o pszczołach i ich pielęgnacji, w księstwie głogowskim, z własnego doświadczenia

ułożona przez Nickela Jacoba, mieszczanina ze Szprotawy ). Traktat ten, pełniący

z założenia funkcję podręcznika, jest prawdopodobnie pierwszą książką

w nowożytnej Europie w całości poświęconą pszczelarstwu, opartą na

praktycznej, współczesnej wiedzy jej autora, a nie jedynie na przekazach

pochodzących z kręgu śródziemnomorskiego 5 (il. 1). Jej twórca, Nickel Ja-

cob, urodził się w 1505 roku w Szprotawie 6 . Wyuczył się zawodu kuśnie-

rza, po czym w 1531 roku wyjechał na Morawy. Po powrocie do Szprotawy

ożenił się z panną z zamożnej rodziny mieszczańskiej. W 1564 roku iguro-

wał w aktach miejskich jako rzemieślnik kuśnierz, ale majątku dorobił się

na handlu ziemią. W późniejszych latach wybrał się na wędrówkę po Po-

morzu, Meklemburgii i Morawach. Zmarł w 1576 roku. Gründlicher Unter-

richt von den Bienen… napisał na prośbę radnych miast: Głogowa, Góry

Śląskiej, Kożuchowa, Szprotawy, Świebodzic i Zielonej Góry. Świadczy to

F. Pax, Bibliographie der Schlesischen Zoologie , t. 1–3, Breslau (Wrocław) 1930, 1935, 1957

(t. 3 wydany przez PWN już pod polskim tytułem Bibliograia zoologii Śląska ); L. Du-

biel, Hodowla pszczół na Górnym Śląsku w perspektywie historycznej , „Opolski Rocznik

Muzealny” R. 3, 1968, s. 213–272; idem, Bartnictwo i pszczelarstwo na Górnym Śląsku od

XVIII do XX wieku , Gliwice 2003.

5 W Europie średniowiecznej znane były greckie pisma o pszczołach (m.in. Ary -

stotelesa) tłumaczone na język arabski, z tego na łacinę, a później szeroko rozpo-

wszechniane. Wiele na temat pszczół i pszczelarstwa napisali autorzy rzymscy,

m.in. Varro, Wergiliusz, Columella, Pliniusz, Aelian czy Palladius. W 1513 roku

Ga briel Alonso de Herrera z Hiszpanii opublikował zbiór pism autorów greckich

i rzymskich z zakresu rolnictwa – tom piąty poświęcony był pszczołom. Wiedza

starożytnych była tak silnie zakorzeniona, że jeszcze w szkołach Komisji Edukacji

Narodowej, w których wykładano również pszczelarstwo, za podręcznik obok Oeco-

nomiki generalnej ziemiańskiej Haura służyła De re rustica Columelli. W dużej mierze

z tej wiedzy czerpał również informacje Piotr Crescentyn z Bolonii, który w XIII wie-

ku napisał znany w Europie i tłumaczony na kilka języków, w tym również po raz

pierwszy w 1549 roku, a po wtóre w 1571 roku na polski, traktat poświęcony wszyst-

kim działom gospodarstwa Ruralium commodorum libri XII . W księdze dziesiątej tego

dzieła dwanaście rozdziałów poświęconych jest pszczelarstwu.

6 Niejednolita na przestrzeni czasu pisownia spowodowała, że obecnie można

znaleźć Jacoba pod kilkoma hasłami osobowymi: Nickel Jacob, Nikol Jacob, Nicolaus

Jacob, Nicolaus Jacobi i innymi.

Roman Tomaszewski

Il. 1. Ilustracja z dzieła Nickela Jacoba

Źródło: S. Mazak, Ta książka powstała na Ślą-

sku i opisuje śląskie pszczelarstwo („Pszczelar-

stwo” 1969, nr 7 –8, s. 25)

o tym, że Jacob musiał być sławnym pszczelarzem, oraz o znaczeniu, jakie

przypisywano na Śląsku rozwojowi pszczelarstwa 7 .

Jacob w swym podręczniku pisze nie tylko o przydomowej gospodar-

ce pasiecznej, ale również o pszczołach i ulach w lasach i w puszczach

(czyli o bartnictwie). Właściwie nie ma zagadnienia, któremu nie poświę-

ciłby uwagi. Daje praktyczne rady o tym, jak kupować, przewozić i pie-

lęgnować pszczoły. Wspomina o wyrobie uli, ich urządzeniu, sprzętach

koniecznych do pracy przy nich. Poleca rośliny miododajne, które warto

siać w ogrodach. Wiele miejsca poświęca walce z chorobami pszczół.

Jacob miał zadziwiającą na tamte czasy wiedzę o pszczołach. Najlep-

szym komentarzem do jego umiejętności jest uwaga pochodząca z ko-

respondencji między dwoma wybitnymi naturalistami i pszczelarzami,

Bonnetem i Huberem, stwierdzająca, że Jacob wraz ze swym synem

„wyczyniał [z pszczołami – R.T.] mistrzowskie rzeczy” 8 . Znaleźli się też

7 F. Matuszkiewicz, Nickel Jacob aus Sprotau, der Altmeister der schlesischen Bienen-

kunde , Sprotau 1933.

8 J. Riem, Neue Beobachtungen über die Bienen: in Briefen an Herrn Carl Bonnet von

Franz Huberin , Dresden 1793, s. 200.

Nie tylko Dzierżon: wprowadzenie do bibliograii piśmiennictwa pszczelniczego

niemieccy pszczelarze, którzy, uznając Jacoba za swego mistrza, usiłowali

rozpowszechniać w całym kraju jego zasady utrzymania pszczół 9 .

Gründlicher Unterricht von den Bienen… doczekała się wielu wydań

(1568, 1586, 1593, 1601, 1650, 1653, 1661, 1680, 1702, 1773) 10 , ale trzy pierw-

sze (wszystkie u Fritzcha) musiały być od początku wielką rzadkością.

Baron von Berlepsch powołuje się na wydanie z 1601 roku (wydał Jo-

hann Rhambaw w Zgorzelcu, pod zmienionym już tytułem: Gründlicher

und nützlicher Unterricht von Wartunge der Bienen: aus wahrer Erfahrung

zusam[m]en getragen ) 11 , natomiast znane obecnie najstarsze egzemplarze

pochodzą z roku 1593 12 . Heinrich Hofmann, omawiając szczegółowo

podręcznik Jacoba, pisze, że książka opublikowana w 1568 roku była wy-

mieniana przez autorów dzieł rolniczych XVII i XVIII wieku, „wydaje się

jednak, że nikt jej nie widział” 13 . Ostatnia uwaga dotyczy również samego

Hofmanna, który chyba na podstawie jakiegoś, sobie znanego, później-

szego wydania informuje o jej objętości (56 kart) oraz o tym, że napisana

była językiem bardzo prostym i naiwnym. Wraz z kolejnymi wydaniami

zmieniała się jej objętość i poddawana była korektom językowym.

Pszczelarstwo musiało mieć na Śląsku duże znaczenie, skoro poświę-

cił mu sporo uwagi Mikołaj Henel (Henelius), geograf, autor Silesiogra-

phii , jednego z najdawniejszych opisów geograicznych Śląska, wydanego

9 Dzieło Jacoba – znacznie poszerzone – wydał w 1614 roku Casper Höler: Die

rechte Bienen-Kunst: Aus bewehrter Erfahrung zusammen geschrieben Daraus ein leissiger

Haushalter gründlich erlernen kan wie er eine Bienenzucht zulegen… könne. Beyland zum

Theil für 46. Jahrn von Nicolao Jacob Schlesiern publicirt , a następnie Christoph Schrotch

w 1659 roku (kolejne wydania w latach 1660 i 1700). Zarówno Höler, jak i Schrotch

wydawali w Lipsku, ale wyraźnie podkreślali śląskość prekursora. „Ta książka wła-

ściwie nie zrodziła się na podłożu tego kraju i każdy łatwo pozna, że autor był wy-

chowankiem i mieszkańcem Śląska. W rzeczywistości nie dla Saksończyków, ale dla

swoich Ślązaków mógł napisać naukę o pszczołach” – pisał Schrotch w: M. Caspari

Hölers/ P.L. Rechte Bienen-Kunst aus Nicol. Jacobi Schlesiers/ weyland 1568 publicirten

Tractat… , Leipzig 1660, cyt. za: S. Mazak, Ta książka powstała na Śląsku i opisuje śląskie

pszczelarstwo , „Pszczelarstwo” 1969, nr 7–8, s. 24–25. Do grona uczniów Jacoba zalicza

się też lekarza Martina Johna, który w 1684 roku w Lauban opublikował pracę Ein

Neu Bienen-Büchel.

10 S. Mazak, Ta książka… , s. 24.

11 A. von Berlepsh, „ Leitfaden für den Unterriht in Theorie und Praxis einer ratio-

nellen Bienenzuht“ von A. Shmid, G. Kleine [recenzja], „Bienen-Zeitung” 1865, nr 11,

s. 135.

12 Berlin, Staatsbibliothek Preussisher Kulturbesitz; Wiedeń, Österreihishe Na-

tio nal bibliothek.

13 H. Hofmann, Das erste deutshe Buh über Bienenzuht von einem Shlesier , „Mo-

natsshrit von und für Shlesien” 1829, t. 1, s. 84–87.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: